گه‌ڕانه‌وه‌یه‌كی مێژوویی بۆ شه‌ڕه‌كانی نێوان ئیسرائیل و لوبنان و هۆكاره‌كانی؟

لەگەڵ ڕاگەیاندنی ئاگربەستی نێوان ئیسرائیل و حیزبوڵڵای لوبنان، دانیشتوانی باشووری لوبنان کە بەهۆی هێرشەکانی ئیسرائیلەوە ناچار بوون ماڵەکانیان چۆڵ بکەن، دەگەڕێنەوە ناوچەکە.

سەرۆک وەزیرانی لوبنان، نەجیب میقاتی داوای لە ئیسرائیل کرد بە تەواوی پابەند بێت بە ڕێککەوتنەکە. به گوێره ی ڕێککه وتننامه که هێزه کانی ئیسرائیل و حزبوڵڵا له ماوه‌ی 60 ڕۆژدا له باشووری لوبنان ده‌کشێنه‌وه و هێزه‌کانی سوپای لوبنان کۆنترۆڵی ناوچه ئارامه‌كه‌ ده‌كه‌ن، تا ئێستا چه‌ندین شه‌ڕ له نێوان هه‌ردوولادا ڕوویداوه که له‌م وتاره‌دا باسی ده‌كه‌ین:

1948: جەنگی یەکەم و داگیرکاری یەکەم

دەوڵەتی ئیسرائیل لە 14ی ئایاری 1948 سەربەخۆیی ڕاگەیاند. یەکەم شەڕی نێوان لوبنان و ئیسرائیل ڕۆژی دواتر دەستی پێکرد، بەڵام بە پێچەوانەی میسر و ئوردن و سوریا کە سوپاکانیان لەم جەنگەدا چوونە ناو خاکی ئیسرائیلەوە، سوپای لوبنان لە بەرەی باکوور هەوڵی ڕاگرتنی پێشڕەوی ئیسرائیل لە ناوچە سنوورییەکانی باشووری لوبنان دەدا.

ئیسرائیل بۆ یەکەم جار لە ماوەی ئەم جەنگەدا گوندەکانی باشووری لوبنان داگیر کرد. هەرچەندە لە ساڵی 1949 دوای دانوستانەکان بۆ ئاگربەست ڕازی بوو باشووری لوبنان چۆڵ بکات. سنووری هەردوو وڵات لەسەر بنەمای ڕێککەوتنی ئاگربەستی هەمان ساڵ دیاری کرا.

١٩٧٨: شەڕی ئیسرائیل و ئازادی فەلەستین لە لوبنان

دوای دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل لە ساڵی 1948، لوبنان بوو بە شوێنی مەبەستی سەرەکی پەنابەرانی فەلەستینی، لەوانە چەکدارانی فەلەستینی وەک ڕێکخراوی ئازادی فەلەستین (PLO)، ئەم میلیشیایانە لە خاکی لوبنانەوە هێرشیان کردە سەر ئیسرائیل و لە ئەنجامدا وڵاتەکەیان خستە ناو ململانێیەکەوە.

ئیسرائیل لە ساڵی 1978 لە وەڵامی هێرشی گروپێکی چەکداری سەر بە ڕێکخراوی ئازادی ئازادی فه‌ڵه‌ستین هێرشی کردە سەر لوبنان، چەکدارانی ئەو گروپە سەرنشینانی پاسێکیان بە بارمتە گرت پاش دابەزین لە کەناراوەکانی ئیسرائیل.

له پێکدادانێکدا که له نێوان هێرشبه ره کان و هێزه کانی ئاسایشی ئیسرائیل ڕوویدا 38 هاووڵاتی ئیسرائیلی کوژراون ئیسرائیل هێرشەکەی ڕێکخراوی ئازادی فەلەستینی بە "کۆمەڵکوژی ڕێگای کەناری" ناوبرد، لە وەڵامی ئۆپەراسیۆنی چەکدارانی فەلەستینی، هێزەکانی ئیسرائیل چوونە ناو باشووری لوبنان و لە ناوچەکانی تری باشووری لوبنان کشانەوە دوای دوو مانگ داگیرکردن و دروستکردنی ناوچەیەکی ئارام لەنێوان هەردوو وڵاتدا.
سوپای ئیسرائیل تا ساڵی 2000 لە ناوچەی ئارام مایەوە. لە یەکەم جەنگی ئیسرائیل لە لوبنان، قوربانیانی لوبنانییەکان بە سەربازی و مەدەنییەوە گەیشتە 2000 کەس. ئیسرائیلیش 18 سەربازی لەدەستدا.

1982: گه‌وره‌ترین هێرش

گرنگترین ئۆپەراسیۆنی ئیسرائیل لە لوبنان لە ساڵی 1982 لە کاتی شەڕی ناوخۆی لوبنان ڕوویدا، هەزاران سەربازی ئیسرائیلی بە سەدان تانک و زرێپۆش لە قۆناغی یەکەمدا سنووریان بەزاند بۆ پاشەکشەی چەکدارانی ڕێکخراوی ئازادی فه‌ڵه‌ستین کە لە خاکی لوبنانەوە بەردەوامبوون لە هێرشکردنە سەر ئیسرائیل.

ئامانجی ئیسرائیل لەم ئۆپەراسیۆنەدا ئامانجی پێگەکانی ڕێکخراوی ئازادی فه‌ڵه‌ستین بوو بۆ ڕێگریکردن لە هێرشەکانیان بۆ سەر ئیسرائیل، هێزەکانی ئیسرائیل لە چەند بەرەیەکەوە چوونە ناو خاکی لوبنان و توانیان لە ماوەی هەفتەیەکدا بگەنە كه‌ناری بەیروت.

هێزەکانی ئیسرائیل بەرپرسیار بوون لە کوشتنی پەنابەرانی فەلەستینی.

سێ مانگ دواتر هێزەکانی ئیسرائیل لە خاکی لوبنان کشانەوە و ناوچەیەکی ئارامیان لە باشووری لوبنان دامەزراند، ژمارەی قوربانیانی شەڕی لوبنان گەیشتە 20 هەزار کەس کە زۆربەیان خەڵکی مەدەنی بوون و 654 سەربازیش لە لایەن ئیسرائیلەوە کوژراون.

1996: دوژمنێکی نوێ و داگیرکردنێکی نوێ

داگیرکردنی ئیسرائیل لە ساڵی 1982 بووە هۆی ئەوەی ڕێکخراوی ئازادی فەلەستین لە لوبنان بکشێتەوە و بارەگاکانی بگوازێتەوە بۆ تونس، لەگەڵ کشانەوەی ئەو گروپە لە لوبنان، گروپێکی میلیشیای دیکە بە ناوی حیزبوڵڵا دروست بوو، کە ئیسرائیلی بە دوژمن و ئامانجی هێرشکردنە سەر ناوبرد.

لە نیسانی 1996، هێزەکانی ئیسرائیل بۆ یەکەم جار چوونە ناو خاکی لوبنان لە وەڵامی هێرشە موشەکییەکانی حیزبوڵڵا بۆ ئۆپەراسیۆنێکی سنووردار. نەشتەرگەرییەکە دوو هەفتەی خایاند هاووڵاتیانی مەدەنیش زیانی زۆریان بەرکەوتووە لەو پێکدادانانەدا، لە جەنگی ساڵی 1982، حیزبوڵڵا 13 ئەندامی لەدەستدا، بەڵام ژمارەی کوژراوانی مەدەنی بۆ 250 کەس بەرزبووەوە، هێزەکانی ئیسرائیل هیچ زیانێکی گیانیان بەرنەکەوتووە، پێکدادانەکان لە نێوان ئیسرائیل و حیزبوڵڵا لە دوای ئۆپەراسیۆنەکە بەردەوام بوون و ئیسرائیل بە بەردەوامی هێرشی ئاسمانی بۆ سەر گروپەکە لە لوبنان ئەنجامدا.

2006: جەنگی 34 ڕۆژه‌

ئەو ئۆپەراسیۆنە شەڕی تەمووزی 2006 بەدوای خۆیدا هێنا. شەڕەکە لە دوای هێرشی حیزبوڵڵا بۆ سەر ئیسرائیل دەستی پێکرد،جگە لە تۆپبارانکردنی شارەکانی ئیسرائیل لەوبەری سنووری لوبنان، چەکدارانی حیزبوڵڵا سنووریان بەزاند و هێرشیان کردە سەر دوو ئۆتۆمبێلی سەربازی، لە هێرشەکەدا هەشت سەربازی ئیسرائیلیان کوشت و دوو سەربازیان بە بارمتە گرت.

لە وەڵامی ئەم ئۆپەراسیۆنەدا سوپای ئیسرائیل هێرشی ئاسمانی گەورەی ئەنجامدا و بە تۆپی قورس چەندین ئامانجی لە سەرانسەری لوبنان دا و پاشان گەمارۆدانی دەریایی و هێرشی سەربازی بۆ سەر لوبنان دەستپێکرد.

شەڕەکە 34 ڕۆژی خایاند و بە ئاگربەست کۆتایی پێهات.

نزیکەی 1191 کەس لە لوبنان کوژراون کە زۆربەیان خەڵکی مەدەنی بوون. له لایه ن ئیسرائیله وه 121 سه رباز و 44 هاوڵاتی مه ده نی کوژراون، ئاگربەستەکە هاوکات بوو لەگەڵ پەسەندکردنی بڕیاری 1701 ی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان لەلایەن هەردوولاوە کە داوای لە حکومەتی لوبنان کرد کۆنترۆڵی سنووری باشوور بکات و بوونی حیزبوڵڵا لە ناوچەیەکی ئارامی سنووریدا قەدەغە بکات.
بڕیارەکە هەروەها داوا لە حیزبوڵڵا دەکات چەکەکانی دابنێت و سوپای لوبنان بکاتە تاکە هێز کە چەکی هەیە لە ژێر چاودێری سەروەری نیشتمانی.

ململانێکانی 2023 و 2024

دوایین گەڕی شەڕی سەربازی نێوان حیزبوڵڵا و ئیسرائیل لە 8ی تشرینی یەکەمی 2023 دەستیپێکرد. هێرشەکان وەک هاوسۆزی لەگەڵ حەماس ئەنجامدرا کە لە 7 ی تشرینی یەکەمدا بە شێوەیەکی بێ وێنە هێرشی کردە سەر ئیسرائیل.

لە ماوەی ساڵێک لە ململانێی پچڕپچڕ، ئیسرائیل و حیزبوڵڵا هەوڵیان دا بە شێوازی جۆراوجۆر هێرش بکەنە سەر یەکتر. لە کاتی پێکدادانەکاندا، ئیسرائیل حەسەن نەسروڵڵای سەرکردەی حیزبوڵڵای کوشت کە چەندین ساڵە خۆی حەشاردابوو، لەگەڵ ژمارەیەک لە فەرماندە و پیاوانی ئاینی پلە بەرزی سەر بە گروپەکە.

لە هێرشەکانی ئیسرائیلدا، فەرماندە باڵاکانی حیزبوڵڵا لە فوئاد شکرەوە تا جێگرەوەی حەسەن نەسروڵڵا کوژران. هەروەها هەزاران ئەندامی گروپەکە کراونەتە ئامانجی ئۆپەراسیۆنی تێکدەران، تەقینەوەی پەیجەر و هێرشە ئاسمانییەکانی ئیسرائیل. هەر جارێک چەندین هاووڵاتی مەدەنی لەو هێرشانەدا کوژراون یان بریندار بوون. بەردەوامی ئەم پێکدادانانە لە کۆتاییدا بووە هۆی هێرشێکی گەورەی زەمینی و ئاسمانی لەلایەن سوپای ئیسرائیلەوە بۆ ماوەی دوو مانگ.

لە 23ی ئەیلولی 2024، هێزی ئاسمانی ئیسرائیل هێرشی قورسی کردە سەر پێگە و کارمەندانی حیزبوڵڵا لە باشووری لوبنان و لە 1ی تشرینی یەکەمی هەمان ساڵ، یەکەکانی زەمینی سوپای ئیسرائیل سنووریان بەزاند بۆ ناو خاکی لوبنان.

هەرچەندە هێرشەکانی هەردوولا زیانی گیانی لێکەوتەوە بەتایبەتی لەلای لوبنان و چۆڵکردنی ناوچە نیشتەجێبووەکانی سەر سنووری ئیسرائیل بەڵام هەوڵیانداوە خۆیان لە فراوانکردنی مەودای ململانێکە دووربخەنەوە و بیگۆڕن بۆ شەڕێکی سەرتاسەر.

دواجار لە 26 ی تشرینی دووەم لوبنان و ئیسرائیل گەیشتنە ڕێکەوتنێک لەسەر ئاگربەست و حیزبوڵڵا و ئێران پشتگیری ئاگربەستەکەیان کرد. به گوێره ی ڕێککه وتننامه که لوبنان ڕازی بوو جارێکی دیکه کار بۆ جێبه جێکردنی بڕیاری 1701 ی ئه نجومه نی ئاسایش بکات بەگوێرەی بڕیارەکە، پێویستە حیزبوڵڵا لە هەموو ناوچە سنوورییەکانی باشووری لوبنان بکشێتەوە و سوپای نیشتمانی لوبنان دەبێت بەرپرسیارێتی پاراستنی ئەو ناوچانە لە ئەستۆ بگرێت، هەروەها دەبێت ئیسرائیل بە تەواوی لە خاکی لوبنان بکشێنێتەوە.

لە 27 ی تشرینی دووەم، لایەنە ناکۆکەکان لەگەڵ دەستپێکردنی ئاگربەست ڕازی بوون بە ئاگربەست. بەگوێرەی ڕێککەوتنەکە کە ئەمەریکا ناوبژیوانی کرد، بڕیارە ئیسرائیل لە ماوەی 60 ڕۆژدا وردە وردە هێزەکانی لە باشووری لوبنان بکشێنێتەوە و سوپای لوبنان کۆنترۆڵی ئەو ناوچانە بکات کە لە ژێر دەسەڵاتی حیزبوڵڵادایە.

لەم شەڕەدا زیاتر لە 3800 هاووڵاتی لوبنانی کوژران و هەزاران کەس بریندار بوون. زیاتر لە ملیۆنێک کەس بەهۆی کردەوەی سەربازی ئیسرائیلەوە ناچار بوون هەڵبێن و دەیان هەزار خانوویش وێران بوون. لەلایەکی دیکەوە نزیکەی 60 هەزار دانیشتووی باکوری ئیسرائیل بەهۆی هێرشە موشەکییەکانی حیزبوڵڵاوە ئاوارە بوون.

بانکی جیهانی دەڵێت زیانەکانی شەڕ و زیانەکانی لوبنان 8.5 ملیار دۆلار بووە.

بەگوێرەی سەرچاوە ئەمریکی و ئیسرائیلییەکان، شەڕی ئەم دواییەی ئیسرائیل لە لوبنان زیانێکی گەورەی بە ژێرخانی سەربازی و توانای چەکی حیزبوڵڵا گەیاندووە و سەرکردایەتییەکەی زۆر لاواز بووە. لەلایەکی دیکەوە حیزبوڵڵا ڕێکەوتنی ئاگربەستی بە سەرکەوتن زانی.