ڕاگواستنی بارزانییەكان بۆ شاری سلێمانی

زانیار سەردار قڕگەیی

 دوورخستنەوەی زۆرەملێیانەی بارزانییەكان لە زێد و مەنزڵگەی بارزانەوە بەرەو زۆر شوێنی دیكە لە عێراقدا، مێژوویەكی دوورودرێژی پڕ لە نەهامەتیی ئەو تێكۆشەرانەیە، كە بۆ چۆنیەتیی گەیشتن بە ئامانجێكی نیشتمانپەروەرانە و هەڵوێستی نەتەوەییانەی مەبەستدار لە ژیاندا تێدەكۆشان.

ئەم بابەتە تایبەتە بە بەشێك لەو مێژووەی ڕاگواستنیان، بەڵام لە شوێنێكدا، كە بە ماڵی خۆیان زانیوە، خەڵكی ئەو شوێنەیش وەك میوان و غەریب پێشوازییان لێ نەكردوون، بەڵكوو وەك خانەخوێیەك، كە لەپێناو ئامانجێكی مەزندا تووشی ڕاگواستن و دەردیسەری كرابوون، باوەشیان بۆ كردوونەتەوە و ڕێزێكی تایبەتیان لێ ناون، ئەو شوێنەش شاری سلێمانی بووە.

 لە زەمانێكدا، كە هەموو كەس و ڕەنگ و دەنگێك، كە لە لایەن ڕژێمەكانی پێشووی عێراقەوە لەسەر كوردایەتی سزا بدرابایە، جێی ڕێز و پێزانینی هەموو بەشەكانی كوردستان بوون. دیاردەی ڕاگواستنی خەڵكی دەڤەری بارزان و بارزانییەكان، لە مێژوودا زۆر كەڕەت دوپات بووەتەوە، لێرەدا هەوڵم داوە لە ڕێی چەند سەرچاوە و دیمانەیەكەوە مێژووی گیرسانەوەی بەشێك لە بارزانییەكان لە ساڵانی كۆتایی سییەكانی سەدەی ڕابردوو لە شاری سلێمانی و ژیانی بارزانی لە سلێمانی و چۆنیەتیی دەربازبوونی بۆ دەڤەری بارزان، بەسەر بكەمەوە.

  شاهۆ سەعید سەید قادر، سەبارەت بە ڕاگواستنی كەسایەتییە ناسراوەكانی كورد بەگشتی و بارزانییەكان بەتایبەتی، لە لێكۆڵینەوەیەكیدا دەنووسێت: ”لە ڕۆژگاری دەسەڵاتدارێتیی پاشایەتیدا، دیاردەی دوورخستنەوە و ڕاگواستنی كەسایەتیی سیاسی و دەستبەسەركردن، بابەتێكی باو و دیاردەیەكی بەرچاو بووە، بەتایبەتی لە ساڵانی سییەكاندا، زۆر لە هەڵسووڕاوانی سیاسی و نەیارانی حكوومەتی پاشایەتی دوور خراونەتەوە، هەندێ كەسایەتیی وەك (مەحموود خانی دزڵی، حەمەڕەشیدخانی بانە، شێخ ئەحمەد بارزانی و مستەفا بارزانی و بارزانییەكان...) بەدوورخراوەیی لە شاری سلێمانیدا ژیاون. لە هەمان كاتدا، خەڵكی كوردپەروەری سلێمانییان بۆ خواروو و ناوەڕاستی عێراق راگواستووە.

 سەرەتای گواستنەوەی بارزانییەكان بۆ هەر یەك لە شارەكانی (مووسڵ، ناسریە، بەغدا، ئاغجەلەر، كفری، سلێمانی) بووە. سەبارەت بە ڕاگوێزانی بارزانییەكان بۆ سلێمانی، ڕاوبۆچوونەكان جیاوازن و بە ساڵی 1936، یاخود 1937 دادەنێن، بەڵام (كریس كۆچێرا) گواستنەوەكەیان بە ساڵی 1936 لە قەڵەم دەدات.“

لەمبارەیەوە، ئەحمەد خواجە دەڵێت: "ماڵم لەتەنیشت ماڵی شێخ بابە عەلی شێخ مەحموودەوە بوو، جارێكیان گوتی، ئەوە بارزانییەكانیان هێناوەتە پشت ماڵی ئێمە، با بچینە لایان، ئەو (بەكر سدقی)یە زۆڵە هێناونی".

دەڵێن هەر یەكە لە (هەمزە عەبدوڵا و شێنێی برای عیزەت عەبدولعەزیز) پێكەوە چوونەتە لای سەرۆك وەزیران (حیكمەت سلێمان) و لە ڕۆژگاری حكوومەتەكەی (بەكر سدقی) داواكار بوون، كە بارزانییەكان بۆ سلێمانی بگوێزێنەوە و لەو ڕەوشە ناهەموارەی باشووری عێراق ڕزگاریان ببێت، كە خودی بارزانییەكان سكاڵای زۆریان لەوبارەیەوە هەبوو. حكوومەت ڕەزامەندیی ڕاگواستنەكەی داون.

سەرەتای هاتنیان بۆ سلێمانی، بەناو شاردا بڵاو بوونەتەوە، (مەلا مستەفا) لە ماڵی (سەید نووری نەقیب) بەرامبەر بە ماڵی (شێخ قادری حەفید) نیشتەجێ بووە، دواتر لە گەڕەكی (سەرچیمەن) لە خانووەكەی (كەریم بەگ)دا بووە، خێزانەكانی كە لەگەڵیدا بوون، هەندێكیان لە (خانەكەی شێخ ڕەشیدی خەمزە)دا بوون، ئەوانی دیكەیش لە (حەوشی گەورەدا)دا نیشتەجێ بوون.

 حكوومەت مانگانە یەكی بڕێك پارەی داونەتێ، بەڵام لەچاو پێداویستیی ژیانی ئەو ڕۆژگارەدا زۆر كەم بووە، تا دەهات مانگانەكەیان كەمتری دەكرد، تا ئەو ڕادەیەی ڕۆژانە گەیشتە 30 فلس بۆ هەر بارزانییەك. شارەوانیی سلێمانییش مانگی یەك ڕووپیەی ئەدانێ، بەڵام دواتر ئەوەش نەما و بڕییان. ئەو برە پارەیەی بۆ خەرجی وەریان گرتووە، بەشی بژێوی نەكردوون، بەتایبەتی لە ساڵانی دووەم جەنگی جیهانیدا.“

شاهۆ سەعید سەید قادر، لە درێژەی باسەكەیدا دەنووسێت: ”هەر بۆیە ناچار بوون داوای یارمەتی لە خەڵكی بكەن، خەڵكی سلێمانی هاوكاریی كردوون و حكوومەت هەوڵی داوە ڕێگری لەو هاوكارییەی خەڵكی شار بكات و نەیهێڵێت، بەڵام خەڵكی سلێمانی دەیانزانی لەسەر كوردایەتی دوور خراونەتەوە و دەستبەسەر كراون، یارمەتییان دەدان، سەرەڕای ئەو هەڕەشە و ڕێگرییانەی پیاوەكانی حكوومەت دەیانكرد، هێندەی لەتوانایاندا بووە هاوكاری و دەستگیرۆییان كردوون، بەتایبەتی كەسانی وەك (شێخ لەتیفی حەفید و حەپسەخانی نەقیب) هەردەم هاوخەم و هاوكاریان بوون.“

عەبدوڵا زەنگەنە دەڵێت: ”لەبارەی شوێنی حەوانەوە و دانیشتنی هەر یەك لە مەلا مستەفا و شێخ ئەحمەدی برا گەورەی، لەو شارانەی بە زۆرەملێ تیایاندا دەستبەسەر كران، دیسان لەنێوان بۆچوونی نووسەران و توێژەران جیاوازیی هەیە، من پێم وایە لەبەر ئەوە بووە، كە حكوومەت نەیهێشتووە ئەوان لە هیچ شوێنێك ئۆقرە بگرن، ئەوەتا شێخ ئەحمەدی بارزانی خۆی گوتوویەتی، ئەوان دوو جاران لە بەغدا و سلێمانی جێگۆڕكێیان پێ كراوە: (ماوەیەك لە مووسڵ ماینەوە، دوای ئەوە نیوەشەوێك هەموومانیان نارد بۆ ناسرییە، ماوەی ساڵێك لەوێ ماینەوە، پاشان هێنایانینەوە بۆ بەغدا، نزیكەی شەش مانگیش لەوێ ماینەوە، ئێمە كە ئەم هەموو هاتوچوونەیان پێ كردین، 40 كەس بووین، بۆ ئەو 40 كەسە مانگی 44 دیناریان دەداینێ، لە (ناسرییە)شەوە بۆ سلێمانی، ئەمجا بۆ ئاڵتوون كۆپری، لەوێوە بۆ جاری دووەم ئێمەیان ناردەوە بۆ سلێمانی، لەو كاتەدا كە لە سلێمانی بووین، مەلا مستەفا دەرباز بوو بۆ ئێران، دواتر ئێمەشیان ڕەوانەی شارۆچكەی حللە كرد). “

 تۆماس بوا، لە كتێبـی (تأریخ الاكراد)دا دەڵێت: ”شاری سلێمانی بۆ مەلا مستەفا و بارزانییەكان وێستگەیەكی نوێی یەگجار گرنگ بوو، سلێمانی ناوەندێكی چالاكی كولتووری و مەكۆیەكی بەرچاوی بیری نەتەوایەتی بوو".

 مستەفا بارزانی خۆی دەڵێت: "لە ماوەی ساڵانی مەنفادا تا ساڵی 1943، دەستم كرد بە خوێندن و خۆفێركردن و توانیم تا ئاستێكی باش زانیاری بەدەست بهێنم و ئاستی ڕۆشنبیریم بەرز بكەمەوە". بێ گومان كاتێك بارزانی لە سلێمانی بووە، تەمەنی رێگر بووە و بۆی نەگونجاوە لە قوتابخانەكانی ئەو كاتەی سلێمانی بخوێنێت، هەر بۆیە پەنای بردووەتە بەر مزگەوت و مەلاكانی سلێمانی، بەتەنیا لای مەلایەك نەیخوێندووە، بەڵكوو لای چەند مەلایەك خوێندوویەتی، وەك ئەوەی لەكاتێكدا لای مەلا عەبدوڵای چروستانی لە مزگەوتی مەولانا خالید خوێندوویەتی، لە هەمان كاتدا ڕۆژانە لەگەڵ (ئەسعەد خۆشەوی) سەردانی مزگەوتی (مەلا حوسێنی پیسكەندی)یان كردووە و وەك گوێگر لەدوای موستەعیدەكانەوە دانیشتوون. هەندێ جاریش لای مەلا (سەید عەبدوڵا)ی ئیمامی مزگەوتی گەورە دەرسی خوێندووە، جاروبار بۆ پرس و ڕای ئایینی چووەتە لای مامۆستا (شێخ نووری شێخ بابەعەلی) لە گەڕەكی سەرچیمەن. ماوەیەك لای (مەلا مستەفای سەفوەت) كتێبی (المختصر)ی خوێندووە، سەردانی مزگەوتی شێخ سەلامی كردووە و لەوێش خوێندوویەتی. وەك مەحموود زێوەریش ئاماژەی پێ دەكات، غەفووری میرزا كەریم لە یەكێك لە كتێبی بیرەوەرییەكانیدا ئاماژەی بەوە كردووە، كە ئەو دەمەی بارزانییەكان راگواسترابوون بۆ سلێمانی، بارزانی بۆ ماوەیەك وانەی فارسی لای (زێوەرە فەندی)ی گەورە شاعیری كورد لە مزگەوتی (بن تەبەق) خوێندووە.

 بارزانییەكانی دیكەیش بە شێوەیەكی گشتی هەوڵیان داوە لە خوێندن دانەبڕێن و دەستیان بە خوێندن كردووە، منداڵەكانیان لەگەڵ منداڵانی سلێمانی لە مەكتەبی (خالیدییە و ئەیوبییە) خوێندوویانە. بارزانییەكان لە سلێمانی ئاسوودەتر بوون و توانیویانە بەئازادی بەناو شاردا هاتوچۆ بكەن و خەڵكی سلێمانی ڕێزیان لێ گرتوون، كە ڕەنگە پێشتر لە شارەكانی دیكەی وەك (مووسڵ و بەغدا و ناسرییە) بەم شێوەیە نەیانتوانیوە جموجۆڵ بكەن.

لەڕاستیدا بارزانییەكان لە جموجۆڵە سیاسییەكانی ئەم شارە و كەسە كوردپەروەرەكانی بێ ئاگا نەبوون، كاتێك لەسەرەتای ساڵی 1936 (شێخ مەحموود) لە بەغدا دەستبەسەر بوو، بارزانییەكانیش هەر لە بەغدا دەستبەسەر بوون و سەردانی یەكتریان كردووە و چاویان بە یەك كەوتووە. سەرەتای ئاشنابوون و تێكەڵاویی بارزانی لە سلێمانی، لە دەروازەی لایەنە كۆمەڵایەتییەكەیەوە بووە، واتە لەسەرەتاوە ڕایەڵەی كۆمەڵایەتی دروست كردووە و هەوڵی داوە كەسە ناودار و دیارەكانی سلێمانی بناسێ و ڕووی كردووەتە ئەو ماڵ و دیوەخانە بەناوبانگانەی، لەناو شاردا بوون.

 سەرەڕای فشارەكانی حكوومەت، لەو سەردەمەدا سلێمانی مەڵبەندێكی سیاسیی دیار بووە و كۆمەڵێك ڕێكخراو و كۆمەڵەی تیادا دامەزراون و سەرقاڵی كاری سیاسی و چالاكی بوون، كە ڕەنگدانەوەی بیری نەتەوەیی و نیشتمانپەروەرانەیان نواندووە، ئا لێرەوە بارزانی هەلێكی زێڕینی بۆ ڕەخساوە و دەستی كردووە بە تێكەڵبوون لەگەڵ خەڵكی نەتەوەپەروەر.

 ناسین و نزیكیی بارزانی لە (شێخ لەتیفی شێخ مەحموود)ەوە، هۆكارێك بووە بۆ نزیكبوونەوەی لە (كۆمەڵەی برایەتی) و خەڵكی سلێمانی، چونكە شیخ لەتیفی حەفید لەگەڵ ئەوەی كە بارزانییەكان گەیشتنە سلێمانی، هاوكار و پشت و پەنایان بوو، گرنگییەكی زۆری پێ دان و یارمەتی دان و باربووی كردن.

 ئەوەی جێگەی ئاماژەیە، بارزانی لەگەڵ ڕێكخراوێكی سیاسیی وەك (كۆمەڵەی برایەتی) دەگونجا. هەر بۆیە بارزانی زوو بوو بە دۆستیان و پەیوەندییەكی پتەوی پەیدا كرد و چووە ژێر كاریگەریی چالاكییەكانی برایەتی، بەڵام پەیوەندییەكانی نەچووە سنووری بوون بە ئەندامبوون و كاركردن لەگەڵیاندا بە شێوەی فەرمی.

بارزانی لەگەڵ ئەندامانی ڕێكخستنەكانی (كۆمەڵەی هیوا)دا كەمتر تێكەڵ بووە و لەگەڵ ڕەوتی بیركردنەوەی ئەودا نەگونجاون، سەرەڕای ئەوەی هاوڕێیەتی لەگەڵ سەرۆكی هیوا (ڕەفیق حیلمی) باش بووە.

 بارزانی زۆر جار لەگەڵ (مەحموود خانی دزڵی) مۆڵەتیان لە پۆلیس وەرگرتووە و بە ناوی ڕاوكردنەوە چوونەتە دەرەوەی شار، بەڵام ئەم ڕاوكردنە زیاتر بە مەبەستی شارەزابوونی ناوچەكە بووە بۆ بارزانی.

 لەكاتێكدا بزووتنەوەكەی (ڕەشید عالی گەیلانی) لە ساڵی 1941 لە بەغدا ڕووی دا، شێخ مەحموود بە هاوكاریی چەند كەسێكی دڵسۆزی وەك (میرزا عەزیزی تافان و شێخ عەزیز)، توانی لە بەغدا خۆی دەرباز بكات و لە ڕێگەی كفرییەوە گەیشتووەتەوە سلێمانی و لە ناوچەی (سیتەك) نیشتەجێ بووە، لەو بارودۆخەدا حكوومەت ترسی زیاتری لە دۆخی سیاسیی سلێمانی پەیدا كرد، هەر بۆیە ڕێوشوێنی توندوتۆڵی ئەمنیی گرتەبەر و چاودێریی زیاتری مەلا مستەفا و شێخ ئەحمەدی بارزانییان كردووە.

كریس كۆچێرا دەڵێت: "لە یەكێك لە دانیشتنەكانی نێوان شێخ مەحموود و بارزانیدا، باس لەوە كراوە، كە بارزانی ڕابكات و سلێمانی بەجێ بهێڵێت و بچێتەوە بۆ ناوچەی بارزان و لەوێ شۆڕش دەست پێ بكات، شێخ مەحموودیش لە سلێمانی دەست بە شۆڕش بكاتەوە، بەڵام پاشان شێخ مەحموود ئاگاداریی بارزانی دەكاتەوە، كە ناتوانێت شۆڕش لە سلێمانی بەرپا بكاتەوە، بەهۆی بارودۆخی سیاسی و هەروەها هەڵكشانی تەمەنی ڕێگر بووە".

  هەروەها نووسەر شاهۆ سەعید سەید قادر، لەمبارەیەوە دەڵێت: ”خۆشم ئەوەم لە كاك شێخ لەتیفی خەیاتەوە بیستووە، كە پیاوێكی ناسراو و نیشتمانپەروەر و بەتەمەنی شار بووە، دەیگوت شێخ مەحموود باری تەندروستی و تەمەنی ڕێگر بوون لە بەردەمیدا بۆ هەڵگیرسانەوەی شۆڕش، بەڵام تەمەننا و نزای سەركەوتنی بۆ بارزانی كردووە. دەڵێن لەو كاتانەدا، ڕۆژێك شێخ مەحموود داوای كردووە ئەسپەكەی بۆ زین بكەن و بۆی بێنن و تاوی بدات، بەڵام نەیتوانیوە وەك جاران بەگوڕ بێت، دەفەرمووێت، تەواو پیر بووم و تەمەن ڕێگەم نادات ئەمجارە شۆڕش بەرپا بكەمەوە“.

 بۆ دەربازبوونی بارزانی لە سلێمانی، كۆمەڵێك قسەوباس هەیە، بەڵام ڕاستترینیان ئەوەیە، ڕۆژێك بارزانی دەچێت بۆ لای شێخ لەتیفی شێخ مەحموود و دەڵێت حكوومەت نیازیان هەیە بمكوژن، شێخ لەتیف دەڵێت با دەربازت بكەم، بارزانییش دەڵێت زۆر مەمنوونم. پاشان شێخ لەتیف كارئاسانی بۆ دەكات و نامە دەنێرێت بۆ حاجی بابۆ شێخ لە (تورجان) لە ناوچەی بۆكان، كە ئەگەر بارزانی گەیشتە لاتان، ڕەوانەی شەمزینانی بكەن. بۆ شەوەكەی ڕێكەوتی 11ی حوزەیرانی ساڵی 1943، بارزانی لە گەڕەكی سابوونكەرانەوە لە شار دەرچووە، لە هاوڕێكانی خۆی تەنیا (مستەفا عەبدوڵا و سلێمان سوور)ی لەگەڵدا بوو، لەگەڵ 10 كەس لە ئەندامانی كۆمەڵەی برایەتی و پیاوەكانی شێخ لەتیفی شێخ مەحموود.

 هەر لەم ڕووەوە عەبدوڵا زەنگەنە، دەنووسێت: ”بارزانی لە ساڵی 1943، لە سەردەمی دەستبەسەری، بەر لەوەی لە سلێمانی دەربازی ببێت، چەند جاران مۆڵەتی لە لێپرسراوانی شار وەرگرتووە و چووەتە قەراغ شار، گوایە ئەو چوونە دەرەوەی بۆ دەوروپشتی سلێمانی بۆ ڕاوكردن بووە، بەتایبەتی ڕاوە كەو، بەڵام بەم دواییانە دەركەوتووە، ئەم كارەی بۆ مەبەستی بەسەركردنەوەی ڕێگاوبانەكان بووە“.

 ئەوە بوو لە كاتی دانانی پلانی دەربازبوونی لە شار، بڕیاری دا نەچێتە لای دەڤەری ڕانیە و پشدەر، بەڵكوو بە لای شارباژێڕدا بڕوات، پاساویشی ئەوە بووە، ئەوسا لای ڕانیە و پشدەر مۆڵگەی سوپای لێ بووە، هەروەها وا دیارە ویستوویەتی بەناو عەشایەردا نەچێ و خۆی لە شەڕ و گێچەڵیان دوور بخاتەوە.

هەر لەبارەی ڕۆژی دەربازبوونەكەی و ڕای جیاوازی نووسەران، زەنگەنە دەنووسێت: ”ڕۆژی دەربازبوونی بارزانی لە دەستبەسەری لە سلێمانی لە 1943دا، دەبێ بە ڕۆژێكی گرنگ و پڕ بایەخ و لە مێژووی كورددا تۆمار بكرێت، چونكە جگە لەوەی لەم ڕۆژەدا بووە، كە بارزانی بەرەو ئاسۆی ئازادیی كورد چووە، دواتر بە ماوەیەكی زۆر كەم بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی نەتەوەكەشی گۆڕانێكی پڕ بایەخی تێ كەوت، بەڵام بەداخەوە تاوەكوو ئێستا لێكۆڵینەوەیەكی ورد بۆ دیاریكردنی ئەم ڕۆژە نەكراوە، بۆیە سەرچاوەكان، هەندێكیان ئاماژەیان بۆ 11ی حوزەیران كردووە، هی دیكەش هەیە 12ی تەمووزیان تۆمار كردووە، هەمیشە ئەم ڕۆژەی دوایی بە ڕۆژی گەیشتنی بارزانی بۆ شوێنی مەبەست، كە (بارزان)ە داناوە. لەوانە مێژوونووس عەبدولڕەزاق ئەلحەسەنی لە كتێبی (التأریخ الوزارات العراقیە)دا، هەرچەندە بە پاڵپشتیی یاداشتی دەست لەكار كێشانەوەی (نووری سەعید)، مانگی تەمووزی تۆمار كردووە، بەڵام دیسان لەمبارەیەوە تۆمارێكی بێ سەروبەری بۆ بەجێ هێشتووین. لە شەستەكانیشدا، حەسەن مستەفا، كە كاتی خۆی بەشداریی لە سەركوتكردنی بزووتنەوەكانی بارزاندا كردووە، كاتێ كتێبێك بە ناونیشانی (البارزانیون) بڵاو دەكاتەوە، ئەویش شەوی 12/13ی بۆ ئەم ڕۆژە تۆمار كردووە، وا دیارە دواتر نووسەرانی دیكە هاتوون، بەبێ لێكۆڵینەوە، ئەم ڕۆژەیان تۆمار كردووەتەوە و یەك لەدوای یەك دووبارەیان كردووەتەوە. “

   هەرچی سەبارەت بە ڕۆژی 11ی حوزەیرانە، زەنگەنە دەڵێت: ”ئەوە من بە لای كەمەوە پێنج سەرچاوەم لەبەردەستدا هەیە ئاماژەیان بۆی كردووە و ئەم ڕۆژەیان تۆمار كردووە، تەنانەت یەكێكیان یاوەرێكی مەلا مستەفا بارزانی خۆی بووە، كە بەم دواییە چاوپێكەتنی لەگەڵ كراوە و دەڵێت، من لە حوزەیرانی 1943دا بەندیواریم لەگەڵ شۆڕشی بارزاندا كردووە. ئەوە جگە لەوەی مەلا مستەفای بارزانی، كە لە سۆڤیەتی جاران گەڕاوەتەوە، گۆڤارێك بە ناوی (العراق) چاوپێكەوتنی لەگەڵ كردووە، ئەویش بەئاشكرا گوتوویەتی (شەوی یازدەی حوزەیرانی 1943 بوو، كە لەگەڵ تاریكی و بێ دەنگیی شەودا، لە بەندیخانەی خەمناك دەرپەڕین و كەوتینە ناو شاخەكان و كشوماتییەكی دڵبڕ دایگرتین، كاتێ بەسەر وردە بەرداندا دەڕۆیشتین، كە هێشتا دەستی شارستانییان پێ نەیگەیشتبوو، لە ترپەی گوێمان لەولاوە چیترمان گوێ لێ نەدەبوو، بەناچاری ئەوەندە بەسەر كێواندا سەركەوتین و بۆ ناو دۆڵ و شیوان گلۆر بووینەوە، زۆر ماندوو و شەكەت بووین).“

 جگە لەمە، حوسێن حوزنی موكریانی، كە ئەوسا شایەتحاڵی ڕووداوەكان بووە، نووسینەكانی وا پیشان دەدات، كە بارزانی لە مانگی حوزەیراندا سلێمانی جێ هێشتبێت.

 ئەی چی بە (هەژار موكریانی) دەڵێن، كە لە پاشبەندی وەرگێڕانی (شەرەفنامە)دا، زۆر بەئاشكرا ئاماژەی بۆ (11ی ژوون)، واتە 11ی حوزەیران، كردووە.

 وەك زەنگەنە ئاماژەی پێ دەكات: ”هەر كەسێك لە ناوەڕۆكی ئەم لێكۆڵینەوەیە ورد بێتەوە، هەست دەكات ئەو سەفەرەی دەربازبوونی مەلا مستەفا لە سلێمانییەوە بۆ ڕۆژهەڵاتی ئێران، دواتر بۆ دەڤەری بارزان، كارێكی گەورە بووە، تەنانەت هیچی ئەوتۆی لە ڕێرەوەكەی بۆ سۆڤیەت كەمتر نەبووە، كە دواتر ناوبانگی پێ دەركردووە، بەڵكوو لە هەندێ لایەنەوە بوێرانەتریش بووە، چونكە مەلا مستەفا لە سەردەمی ڕێڕەوەكەیدا بۆ سۆڤیەتی جاران، ببووە كەسایەتییەكی بەئەزموونی ناسراوی جیهانی، جگە لەوەی، كە زیاتر لە 500 پێشمەرگە و جەنگاوەری گیان لەسەردەست و لەخۆبردوو و باوەڕپێكراوی لەگەڵدا بووە، بەڵام لە ڕێرەوەكەی سلێمانییەوە بۆ شوێنی مەبەست، جگە لە دوو هاوڕێكەی، تەنیا چەند كەسێكی لەگەڵدا بووە، كە لە پیاوانی شێخ لەتیفی شێخ مەحموود بوون“.

 زەنگەنە، لە درێژەی باسەكەیدا دەڵێت: ”لە دووتوێی لێكۆڵینەوەكەدا، جگە لە ناوی شێخ لەتیف، ناوی ئەو كەسانەش دێت، كە دەستیان لە دەربازكردنیدا هەبووە، وەك (مەلا ئەسعەدی مەحوی، حەمە پیزە، نووری حەمەسوور، محەی سالە سوور، محێدین خدر چنارەیی، جەلال محەمەد برازای محێدین، شێخ حوسێن بەردەزەردی، زەینەدین حەمە مەرجان- ناسراوە بە مچە مەرگەیی، كوێخا مەحموودی سنجەلی). دواتر هەر لە دووتوێی بابەتەكەدا دەردەكەوێت، ئافرەتێكیش بە ناوی (خەدیجە شێخ حوسێن ئاڵەسیاوی) شانازیی ئەوەی بەر كەوتووە، كە لە دێی (شێخەڵ مارێن) نان و توێشووی ڕێگایان بۆ ئامادە بكات. مامۆستا كەریم زەندیش پشتوانیی لەم ناوانە دەكات و لە هەمان كاتیشدا ئاماژەی بە ڕۆڵی ئەحە خۆرشە دەكات، لەو كاتەدا.

 وا دیارە لە ساڵانی دواتریشدا مەلا مستەفا زۆر شانازیی بەم سەفەرەی خۆی و یارمەتیدانی هەر یەك لەم كەسانە كردووە“.

هەر زەنگەنە ئاماژەی پێ دەكا و دەڵێت: ”كە ئەو (حەمە پیزە)یەی لەسەرەوە ناوی هاتووە، بە هیچ جۆرێ پەیوەندیی بە خولە پیزەوە نییە، كە هەندێ نووسەر ئاماژەیان بۆ كردووە، گوایە برای ئەو بووبێ و مەلا مستەفای دەرباز كردبێت“.

 هەر لەبارەی خوێندنەوە دەگێڕنەوە، لە سلێمانیش چەندێك لای (سەید عەبدوڵا)ی خزمی شێخ مەحموود، كە ئیمامی مزگەوتی گەورە بووە و دەرسی خوێندووە، زۆر جاریش لای مەلا عەبدوڵای چروستانی، لە خانەقای مەولانا خالید، لە گەڕەكی دەرگەزێن، كتێبی ئایینی خوێندووە. هەندێك جاری دیكەش بۆ خوێندن، یا پرسیار و باس و خواسی ئایینی دەچووە لای شێخ نووری شێخ بابەعەلی، لە مزگەوتەكەی بابەعەلی لە گەڕەكی سەرچیمەن، ئەمە جگە لەوەی كە هیچ دەم، لە دیدەنیكردنی شێخ لەتیفی دانساز، چ لە ماڵەوە بێت یان لە مزگەوت، یان لای مەلا ئەسعەدی مەحوی لە خانەقای مەحوی، پێی نەدەبڕی. هەروەها لە سەردانیكردنی ڕەفیق حیلمی و ئەسكەندەری ئەجزاچی و.. هتد.

هەر لەم ڕووەوە د. جەمال نەبەز، لە كتێبی (بیرەوەرینامەی ئەو ڕۆژانەی جارەكی دیی ناگەڕێنەوە) دەنووسێت: ”لە قوتابخانەی سەرەتاییدا بووم، كە باسی شۆڕشی بارزان دەكرا. خەڵكەكە دەیانگوت بازانییەكان لە دژی حكوومەت هەستاون. پاش ماوەیەك دەنگ بڕا، بەڵام شتێك سەرنجی منی ڕادەكێشا، كە لە كۆڵانەكەی بەر ماڵی خۆمان دەوەستام، یان یارییم دەكرد، لە كۆڵانە تەسكەكەی لای ماڵی ئێمەوە، كە یەكسەر دەچوو بۆ قاوەخانەی سەرچیمەن، چەند كەسێك، هەموو ڕۆژێك بەوێدا دەهاتنە خوارەوە و بە بەر ماڵی ئێمەدا تێ دەپەڕین، جلەكانیان لە جلی كوردیی خەڵكی سلێمانی نەدەچوو، كە گوێم لە قسەكانیان دەگرت، قسەكانیان لە قسەی خەڵكی سلێمانی نەدەچوو. ڕۆژێكیان لە یەكێكیانم پرسی، مامەكە ئێوە خەڵكی كوێن؟ پیاوەكە پێكەنی و گوتی، كوڕم خەڵكی ئەم وڵاتەین. ئا لەو كاتەدا كەریمە فەندیی دراوسێمان لە ماڵ هاتە دەرەوە و گوێی لەو قسانە بوو، هاتە لامەوە و بەئەسپایی گوتی، ئەوە مەلا مستەفای بارزانی بوو، خۆی و چەند كەسێكی لێرە دەستبەسەرن. لەو كاتە بەدواوە، هەر جارێك ئەو پیاوە (مەلا مستەفا)، یان ئەوانی دی، بە كۆڵانەكەدا تێپەڕینایە، دەم بە بزە سڵاویان دەكرد و دەڕۆیشتن. جارێكیان هەر ئەو پیاوە (مەلا مستەفا)م دیت، فەردەیەك گەنمی دابوو بەكۆڵیدا، دەیبرد بۆ ئاش بیهاڕێ، یەك، یان دوو لە كەسەكانی، لەتەنیشتییەوە دەڕۆیشتن. ئەمەم بە چاوی خۆم دیوە، كە بۆ باوكم گێڕایەوە گوتی ئەوانە بارزانین، حكوومەت شەڕیان پێ دەفرۆشێ، دەربەدەری كردوون و هەندێكیانی لە سلێمانی دەستبەسەر كردوون، كە لێم پرسی بۆچی دەربەدەری كردوون؟ باوكم گوتی داوای هەندێك شتیان كردووە بۆ كورد، لەوانە كە كورد بتوانن بە زمانی خۆیان بخوێنن و بنووسن، نەك بە زمانی عەرەبی. ماوەیەكی پێچوو ئەو بارزانییانە دیار نەمان. ڕۆژێكیان، كە لە بەردەركی ماڵەكەمان وەستابووم، شێخ نووریی شێخ ساڵحی دراوسێمان دەگەڕایەوە ماڵەوە، گوتم مامە شێخ نووری ئەوە ماڵە بارزانییەكە گواستوویانەتەوە؟ پێكەنی و گوتی نا گەڕاونەتەوە شوێنی خۆیان و حكوومەت پۆلیسێكی زۆری ناردووەتە سەریان و ئەوانیش گەلێك پۆلیسیان كوشتووە و ئێستا شەڕێكی گەرمە لەوێ".

 شێخ ئەحمەدی بارزان و هاوەڵەكانی لە شاری سلێمانی مانەوە، بەڵام حكوومەت لە 18ی ئابی ساڵی 1943 بە ماڵ و خێزانەوە بۆ شاری (حلە)ی گواستنەوە. (مسعود البارزانی- پورە بارزان).

 هەروەك ئەوەی (زنار سلوپی) لە (فی سبیل كردستان)دا دەڵێت: "ئەو بارودۆخە ڕۆشنبیری و سیاسی و نیشتمانییەی سلێمانی بە گوڕ و بە تین بوون، هەر زوو مەلا مستەفا بارزانی ئاوێتەی بوو، پاڵنەرێك بوو بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی ڕێكخراو و فراوانتر درێژە بە خەباتی سیاسی و نەتەوەیی خۆی بدات، تا ئەو ڕادەیەی، لە سەركردەی هۆز و شێخی ناوچەیەكەوە بوو بە سەركردەی گەلێكی چەوساوە و مافخوراو".

زاهیر ئەحمەد سەوز- نووسەری ناسراو، لەم ڕووەوە بۆمان دوا و گوتی: "لە ساڵانی سییەكانی سەدەی ڕابردوودا، ڕێككەوتنە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەكان دژ بە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی و نیشتمانیی كورد بوون، شۆڕشەكانی بارزان و بارزانییەكان پێشەنگی ئەم بزاڤە بوون، ئەو سەردەمە بێجگە لە ئاغا و شێخ و بازرگانەكان، هەمووان لە شەوەزەنگی تاریكی و هەژاری و نەداریدا ژیانیان دەگوزەراند، نە ڕێكخراوێكی سیاسی، نە حزب و لایەنێكی ئاشكرا یان نەێنی، بێجگە لە حزبی شیوعی و حزبی هیوا لە سلێمانی، نەبوون، ئەگەر هەشبووبێ زۆر نهێنی و سست و بێ مەبەست لە ژیان و گوزەرانی بارزانییەكان بوون. شاری میوانداریی چینی ڕەش و ڕووت هیچی لە دەست نەدەهات، چونكە پاروو لە قوڕگی شێردا بوو، بۆیە نەیان دەتوانی ئاوڕێكی ماددی لە منداڵ و ژن و پیاوە بێنازەكانی ناوچەی بارزان و شێخ ئەحمەدی بارزانی و مەلا مستەفا بدەنەوە، كە لەلایەن حكوومەتی پادشایەتیی ئەو سەردەمە بەزۆرەملێ لە شاردا دەستبەسەر كرابوون، لەو كاتەدا ژان و ئازاری بارزانییان گەیشتە پەڕەی دڵی مەلا مستەفا، ڕۆژ لەدوای ڕۆژ ئاریشەیان بۆ دروست دەكرا، مەلا مستەفا و بنەماڵەكانیان گیرۆدەی ژیانێكی قورسی پڕ ئازار و مەینەت ببوونەوە، خەمی میللەتی كورد لە لایەك و خەم و برسێتی و نەداریی بارزانییانی ئاوارە و دەستبەسەر لە شار لە لایەكی دیكە. ئەو ڕۆژگارە دەغیلە زۆرینە بەتاڵ بوو، پێشتریش لە 15ی3ی1932 حكوومەتی پادشایی عێراق هێرشی كردبووە سەر ناوچەی بارزان و بارزانییەكان دوور خرانەوە بۆ شاری مووسڵ، پاشان بۆ شاری ناسرییە لە خوارووی عێراق، ئەوجا بۆ بەغدا و دواجار بۆ ئاغجەلەر و ساڵی 1936 بەزۆرەملێ هێنرانە شاری سلێمانی و چەندین خێزان لەناویاندا بوو، وەك شێخ ئەحمەدی بارزانی و مەلا مستەفای بارزانی و چەند كەسێكی دیكەی دیار".

   لە چەند خانوویەكدا لە گەڕەكی (سەرچیمەن و حەوشی گەورە) لە كانێسكان دابەش بوون. بنەماڵە دەوڵەمەند و پارەدارەكانیش بۆ ئەوەی حكوومەت و دامودەزگای دەوڵەت دڵی لێیان نەڕەنجێ، بە ئەركی سەرشانی خۆیان لە ڕووی ماددییەوە نەبوونە پشت و پەنا، بەڵام لە ڕووی مەعنەوییەوە، حەپسەخانی نەقیب و شێخ لەتیفی شێخ مەحموود درێخییان نەكرد. مەلا مستەفا لەسەرپێ بوو تاوەكوو هەلی بۆ بڕەخسێ و خۆی بگەیەنێتە ناوچەی بارزان، هەر وەك زاهیر سەوز دەڵێت: ”ساڵی 1943 مەلا مستەفا، كڵاوزێڕی هاوژینەكەی لە ڕێگەی ئەسكەندەری ئەجزاچی (سەیدەلی) كە مەسیحی بوو،  بۆ دەرباز بوون لە دیلی، لە سلێمانی دەفرۆشێت و بە بەهاكەی سێ تفەنگی (بڕنەو) دەكڕێت. لە هەنگاوی یەكەمدا نوشستیان هێنا و لەلایەن چەند پۆلیسێكەوە لە ئەزمڕ دەستبەسەر كران، حەپسەخانی نەقیب ئەگاتە فریای مەلا مستەفا و دوان لە هاوڕێ گیانی بەگیانییەكانی و ڕزگاریان دەكا، لە سیناریۆیەكدا گوایە چوون بۆ ڕاو، نەك بۆ خۆگەیاندنە ناوچەی بارزان. دواتر حەپسەخان لە دەستبەسەریی ڕزگاریان دەكا و خۆی دەكاتە خاوەنی تفەنگەكان و بۆیان وەردەگرێتەوە. لە هەنگاوی داهاتوودا بۆ خۆڕزگاركردن لە دیلی، لەوێوە بەرەو ناوچەی بارزان، ئەوجا هۆشداریی دەداتە دەوڵەت دەكات بۆ گەڕاندنەوەی خێزانی بارزانییان بە سەلامەتی لە سلێمانییەوە بۆ ناوچەی باو و باپیرانیان و چەخماخەی شۆڕشی ئازادیخوازی كورد لەسەر دەستی مەلا مستەفا بریسكەی لێ دایەوە.

 حامید گەوهەری، لە كتێبی (ئیدریس مستەفا بارزانی و بارزانییەكان باشتر بناسین - مێژووی زارەكی)دا دەنووسێت: ” گواستنەوەی بارزانی بۆ سلێمانی، لە لایەن حكوومەتەوە هەلی بۆ ڕەخساند، كە لەگەڵ سەركردەكانی كۆمەڵەی هیوا و گەورەپیاوانی سلێمانی پەیوەندیی دامەزرێنێت. سەرلەنوێ پەیوەندیی بە ئەندامانی هۆزی بارزانەوە كردەوە و بڕیاری دا بگەڕێتەوە بۆ بارزان. پەیوەندیی ئەو لەگەڵ (حەمەی ئەوڕەحمان ئاغا)وە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ساڵە. پەیوەندییەكی گەرم لەنێوانیاندا دروست بوو، كاتێك مەلا مستەفا بەنهێنی سلێمانی بەجێهێشت و گەڕایەوە بۆ ناوچەی بارزان، حكوومەتی عێراق (حەمەی ئەوڕەحمان ئاغا) و چەند كەسێكی دیكەی بە تاوانی هاوكاریكردن لەگەڵ ڕاكردنی مەلا مستەفا دەستگیر كرد.“

 هەروەها گەوهەری لە درێژەی باسەكەیدا دەنووسێت: ”بارزانی بە یارمەتیی ئەندامانی كۆمەڵەی هیوا و كوردانی نیشتمانپەروەری سلێمانی، توانیی لەگەڵ دوو كەسی نزیكی خۆی (مستەفا عەبدوڵا ئاكرەیی و سلێمان سوور)، شاری سلێمانی بەجێ بهێڵێت و خۆی بگەیەنێتە سنووری ڕۆژهەڵاتی كوردستان“.

لەمبارەیەوە بارزانی خۆی دەڵێت: "كاتی ماڵئاواییكردن لە شێخ ئەحمەد، داوام لێ كرد، كە هەندێك ئامۆژگاریی پێویستم بكا، فەرمووی (كاتی هەڵسوكەوت لەگەڵ خەڵك، ئاگاداری حەق و ڕاستی بە، هەرگیز لەخۆباییبوون نەچێتە دڵتەوە، هەتا دڵنیا نەبیت لە سەركەوتن و هەتا بۆت دەكرێ خۆت لە پێكدادان لەگەڵ حكوومەت بپارێزە و ئەگەر كەوتییە بەر دەستیان، دانوستاندنیان لەگەڵدا مەكە). بارزانی بە بەرگی مەلایەتییەوە گەیشتە ناوچەی شنۆ، پاشان بارزانی و هەڤاڵانی، كە لەوێ بوون، لە شنۆوە بە ڕێگەی كێلەشیندا خۆیان گەیاندە مێرگەسۆر و لەوێوە چوونەوە بۆ بارزان. بە گەڕانەوەی بارزانی بۆ ناوچەكە، جەژن و شادی هەموو ناوچەكەی داگرتووە. لاوەكان پۆل پۆل گەیشتنە لای و بە دوو هەفتە ژمارەیان گەیشتە 750 كەس، كە هەندێكیان چەكیان هەبوو و ئەوانی دیكەیش بێ چەك بوون، بە خەنجەر و داس دەچوون بۆ چەككردنی پۆلیسخانەكان.

 دەربازبوونی بارزانی لە سلێمانی و گەڕانەوەی بۆ بارزان، لە ڕۆژنامەكانی جیهاندا دەنگی دایەوە و هەر كامەیان بە جۆرێ لە ئازایەتیی بارزانی دوا. دوو ڕۆژنامەی (نیویۆرك تایمز و هێڕاڵد تریبوون) مستەفا بارزانییان بە شەڕكەر و پاڵەوان ناساند. محەمەد عەلی سوڵتانی لە كتیبی "دۆخی سیاسی، كۆمەڵایەتی، مێژوویی هۆزی بارزان"دا دەڵێت: ”مستەفا بارزانی پیاوێكی ڕۆشنبیر بوو، زمانەكانی كوردی و عەرەبی و فارسی باش دەزانی و ئاشنایی لەگەڵ زمانەكانی ئینگلیزی و توركیدا هەبوو، كەسایەتییەكی دروستكار و ڕاستبێژ بوو، بەبێ پێچووپەنا و بەڕاشكاوی قسەی دەكرد. باوەڕی زۆری بە نەتەوەكەی هەبوو. تێگەیشتوو بوو و بە لۆژیكەوە ڕووبەڕووی كێشەكان دەبووەوە و تا ئەوجێیەی بۆی بكرایە، دەیویست كێشەكان بە ئاشتی چارەسەر بكات. “

* سەرچاوە:

 كتیبی كەسایەتیی مستەفا بارزانی لە هزری رووناكبیرانی شاری سلێمانیدا، نووسینی: زانیار سەردار قڕگەیی، 2018.