ئەنجوومەنى شوراى هەرێمى كوردستان: دادگای فیدڕاڵی سه‌رپێچی ده‌ستووری عێراقی كردووه‌

ئەنجوومەنى شووراى هەرێمى كوردستان سەرپێچییە دەستوورییەکان لە  بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی دەخاتەڕوو

له‌ راگه‌یاندراوه‌كه‌ی ئه‌نجوومه‌نی شوورای هه‌رێمی كوردستاندا هاتووه‌، لە سۆنگەى هەستكردن بەبەرپرسیارێتى مێژوویی و یاسایی بەرامبەر بەو ئاراستە نوێیەى دادگاى باڵای ئیتیحادى عێراقی لە بڕیارەكانى ئەم دواییەیدا لەخۆى گرتووە دەربارەى ئەو سكاڵایانه‌ی دژ بەهەرێمى كوردستان بەرزكراونەتەوە، كە چەندین سەرپێچی لەخۆگرتووە بۆ دەقە دەستورییە ڕوونەكان و بنەما یاساییە چەسپاوەكان، هەروەها لە ڕوانگەى باوەڕبوونمان بە سیستەمى فیدڕاڵى لە عێراق، ئێمە لە ئەنجوومەنى شووراى هەرێمى كوردستان-عێراق، گرنگترین تێبینییە یاساییەكانمان دەربارەى ئەو سەرپێچییانە بۆ ڕاى گشتى دەخەینەڕوو:
1- دادگاى باڵای ئیتیحادى خۆى خستۆتە شوێنى دەسەڵاتى یاسادانان، بەجۆرێك لە حوكمى دەعواى ژمارە (83) و هەردوو یەكخراوەكەى (131) و(185)/ ئیتیحادى/2023، چەندین دەقى یاسایی تەشریع كردووە لە بەندەكانى (دووەم) و(سێیەم) و(چوارەم) و(پێنجەم)ى حوكمى ئاماژەپێكراودا، ئەویش دواى ئەوەى بڕیاریداوە بە نادەستووریی بوونى هەندێك ماددە و بڕگەى یاساى هەڵبژاردنى پەرلەمانى كوردستان - عێراق ژمارە (1)ى ساڵى 1992ى هەمواركراو. ئەمەش پێشێلكردنێكى ڕوونە بۆ ماددە (93)ى دەستوورى عێراقى ساڵى (2005)، بەتایبەت بەندى (یەكەم)ى، كە تیایدا كارى دادگاى باڵای ئیتیحادى كورتكراوەتەوە سەر پیادەكردنى تایبەتكاری چاودێرییكردنى مەوداى دەستوری بوونى یاسا و پێڕەوە بەركارەكان. بۆیە هێنانەكایەى دەقى یاسایی لە بڕیارى دادگای باڵای ئیتیحادی دەستوەردانە لە تایبەتكارییەكانى دەسەڵاتى یاسادانان و سەرپێچییەكى ڕوونە بۆ ماددەی (47)ى دەستوور كە باسی كردووه‌ لەسەر ئەوەى هەر دەسەڵاتێك پیادەى تایبەتكارییەكانى خۆی دەكات لەسەر بنەماى جیاكردنەوەى دەسەڵاتەكان.

2- پابەند نەبوونى دادگای باڵای ئیتیحادى  بە عەریزەى دەعواى داواكار، بەجۆرێك داواكارى دەعواى ژمارە (83)ى ئاماژەپێكراو، داواى هەڵوەشاندنەوەى یازدە كورسییەكەى (كورسییەكانى كۆتا)ى نەكردووە، بەڵكو داواى دووبارە دابەشكردنەوەى كورسییەكانى پەرلەمانى كوردستانى كردووە بەسەر پارێزگەكانى هەرێم بەگوێرەى پێوەرى ژمارەى دانیشتووان، كەچى دادگاى باڵای ئیتیحادى لە بەندى (یەكەم)ى حوكمەكەیدا بڕیاریداوە بە نادەستووریی بوونى دەستەواژەى (یازدە) لە ماددەى یەكەمى یاساى هەڵبژاردنى پەرلەمانى كوردستان ى هەمواركراو، ئەمەش داواكار لە عەریزەى دەعواكەى داواى نەكردبوو، بەم پێیەش ئەمە دەبێتە پێشێلكردنێكى ڕوونى ئەو بنەمایەى لە یاسا و لە دادگارییدا چەسپاوە كە دەڵێت: دەعوا لە چوارچێوەى عەریزەكەیدا سنووردارە، و نابێت حوكم بكرێت بە زیاتر لەوەى داواكار داواى دەكات.
3- لە دەعواى ژمارە (83)ى ئاماژەپێكراو دیارە كە كەسانى داوالێكراو بریتین لە:
- سەرۆكى پەرلەمانى كوردستان.
- سەرۆكى هەرێمى كوردستان.
- سەرۆكى حكومەتى هەرێمى كوردستان.
دادگای باڵای ئیتیحادى لە بەندى (هەشتەم)ى حوكمى دەعواى ئاماژەپێكراو بڕیاریداوە بە رەتكردنەوەى دەعوا بەرامبەر هەردوو داوالێكراو سەرۆكى هەرێمى كوردستان و سەرۆكى حكومەتى هەرێمى كوردستان لەبەر ئاراستەنەبوونى نەیارى (عدم توجه الخصومە). بەمەش نەیاری (الخصومە) كورتكرایەوە سەر سەرۆكى پەرلەمانى كوردستان، بەڵام دادگای باڵای ئیتیحادى بێ ئاگایە لەوەى بەبڕیارى ژمارە (233) و یەكخراوەكانى (239) و(248) و(253)/ئیتیحادى/2022 لە 30/5/2023 حوكمى داوە بە نادەستوریی بوونى یاساى بەردەوامبوونى خولى پێنجەمى پەرلەمانى كوردستان - عێراق ژمارە (12)ى ساڵى 2022، بەم پێیەش سەرۆكى پەرلەمانى كوردستان و سەرجەم ئەندامەكانى لەبنەڕەتدا بوونی یاساییان نەماوە، لە كاتێكدا ماددەى (4)ى یاساى دادبینیی مەدەنیی ژمارە (83)ى ساڵى 1969ى هەمواركراو مەرجى داناوە بەوەى پێویستە داوالێكراو نەیار بێت. بەگوێرەى ئەم ماددەیە پێویست بوو دەعواكە رەت بكرێتەوە لەبەر نادروستى مامەڵەكردن لەگەڵ سەرۆكى پەرلەمانى كوردستان وەك نەیارێك چونكە لەكاتى بەرزكردنەوەى دەعواكە بوونى یاسایی نەماوە.

4- سەرپێچیكردنى دادگای باڵای ئیتیحادى بۆ رێسا یاساییە رێكارییەكان، كاتێك لە دەعواى ژمارە (233) و یەكخراوەكانى (239) و(248) و(253)/ئیتیحادى/2022، بڕیاریداوە بە قەبولكردنى نووسراوى لادانى هەردوو بڕیكار (د. وعدی سلێمان مزورى) و فەرمانبەری مافپەروەر (شەرمین خچر بهجت)، هاتوو لە پەرلەمانى كوردستان بە ژمارە (1369) لە ڕێكەوتى 23/5/2023 و هەڵوەشاندنەوەى تەخویلكردنى ئامادەبوونیان لەدادبینیكردن لەبەردەم دادگای باڵای ئیتیحادى لە دەعواى ئاماژەپێكراودا. كەچى دادگەى ئیتیحادى باڵا لەبڕگەى ژمارە (1)ى حوكمى ئاماژەپێكراویدا بڕیاریداوە بە نادەستوریی بوونى یاساى بەردەوامبوونى خولى پێنجەمى پەرلەمانى كوردستان- عێراق ژمارە (12)ى ساڵى 2022، بەم حوكمەش سەرۆكى پەرلەمانى كوردستان دەسەڵاتى لادانى هەردوو بریكارى ئاماژەپێكراوى نامێنێت.

5- دادگای باڵای ئیتیحادى لە هەندێك لە بڕیارەكانى كەوتۆتە هاودژی بوون، كاتێك لە دەعواى ژمارە (83)ى ئاماژەپێكراودا، بڕیاریداوە بە هەڵوەشاندنەوەى كورسى (كۆتا)كان پاڵپشت بەوەى بوونى ئەم كورسییانە بۆ پێكهاتەكان لە یاساى پەرلەمانى كوردستان - عێراقى هەمواركراو پێشێلكردنە بۆ ماددەى (16)ى دەستور كە دەقى كردووە لەسەر ئەوەى هاودەرفەتى مافێكى پارێزراوە بۆ سەرجەم عێراقییەكان، و دەوڵەت گرتنەبەرى رێكاری پێویست بۆ هاتنەدى لەئەستۆ دەگرێت. بەڵام گەر بەووردى سەیرى ئەم ماددەیە بكەین بۆمان دەردەكەوێت كە پێدانى كورسى (كۆتا) بە پێكهاتەكان ئەم هاودەرفەتیە دەستەبەر دەكات، و بەیاساكردنى ئەم كورسییانەى (كۆتا) بۆ پێكهاتەكان و چەسپاندنیان بۆیان رێكارێكى پێویستە لەسەر دەوڵەت بیگرێتەبەر بۆ بەرجەستەكردنى هاودەرفەتى، بەتایبەت لەكاتى پیادەكردنى سیستەمى فرەبازنەیی هەڵبژاردن لەڕێگەى دابەشكردنى هەرێم بۆ چەند ناوچەیەكى هەڵبژاردنى جیاواز، بەجۆرێك دەنگى پێكهاتەكان بەسەر ئەم ناوچانە دابەش دەبێت و لەوانەیە هیچ كورسییەك بەدەست نەهێنن. كەواتە دادگای باڵای ئیتیحادى كاتێك بڕیاریداوە بە هەڵوەشاندنەوەى كورسییەكانى (كۆتا)كان لە هەمان بڕیاردا بڕیاریداوە بە دابەشكردنى هەرێمى كوردستان بۆ چەند ناوەچەیەك كەمتر نەبێت لە چوار ناوچەى هەڵبژاردن. ئەمەش لەكاتى پیادەكردنیدا دەبێتە مایەى دەستەبەر نەبوونى هاودەرفەتى دەقنووسكراو لە ماددە (16)ى دەستور، ئەمەش هاودژیی دەنوێنىَ لە هەڵوێستى دادگاى باڵای ئیتیحادى. هەر بۆ زانین یاساى هەڵبژاردنەكانى ئەنجومەنى نوێنەران و ئەنجومەنەكانى پارێزگە و قەزاكان ى عێراقى ژمارە (12)ى ساڵى 2018ى بەركار، بەپێى دوایین هەمواركردنى، دەقى كردووە لەسەر بنەماى كۆتا و پێدانى كورسى بە ژمارەیەك لە پێكهاتەكان (ماددە 15ى هەمواركراو بەپێى ماددە 9ى یاساى هەموارى سێیەمى ژمارە 4ى ساڵى 2023).
6- وێراى ئەمانەى سەرەوە، خودى پێكهاتەى دادگاى باڵای ئیتیحادى ناكۆكە لەگەڵ دەقى بەندى (دووەم)ى ماددە (92)ى دەستورى عێراقى ساڵى 2005، چونكە بەپێى ئەم بەندە دادگای باڵای ئیتیحادى لە ژمارەیەك دادوەر و شارەزایانى فیقهى ئیسلامى و یاساناسان پێكدێت، هەروەها ئەو یاسایەى ژمارەیان و شێوازى دەستنیشانكردنیان و كارى دادگە ڕێكدەخات پێویستە بە زۆرینەى دوو لەسەر سێى ئەندامانى ئەنجوومەنى نوێنەران تەشریع بكرێت. بۆیە ئەو دادگەیەى چاودێریكردنى دەستووریی بوونى یاساكان لە وڵاتدا لەئەستۆ دەگرێت، پێویستە، پێش هەر لایەنێكى دیكە، پابەند بێت بە ماددە و بەندەكانى دەستوور، بەتایبەت ئەگەر بابەتەكە پەیوەست بێت بە پێكهێنانى ئەم دادگەیە و چۆنیەتی كاركردنى، چونكە هیچ ڕەوا نییە دادگای باڵای ئیتیحادى  حوكم بدات بە نادەستووریی یاساكان كەچى خودى خۆى لە ڕووى پێكهاتە و كاركردن و یاساى ئێستاكەى وەك یەك نەبن لەگەڵ دەستور.
دیارە ئەم ئاراستەیەى دادگای باڵای ئیتیحادى  بەدەرچوون لە دەستوور و یاساكان وای لێدەكات ببێتە دەسەڵاتێك لەسەرووى دەسەڵاتەكان، ئەمەش دەبێتە مایەى چەندین لێكەوتەى نەخوازراو چ لە لایەنى یاسایی بێت یان لەلایەنى سیاسى یان كۆمەڵایەتی. بەجۆرێك لەم دواییانەدا سەرەتاى ئەم لێكەوتە نەخوازراوانە دەركەوت كاتێك حزب و لایەن و نوێنەرەكانى گرنگترین پێكهاتەكانى هەرێمى كوردستان (توركمان و ئاشورى و سریان و كلدان) ڕایانگەیاند بەشدارى ناكەن لەو هەڵبژاردنەى بڕیاردراوە لە 10/6/2024 ئەنجام بدرێت، ئەمەش دەبێتە مایەى دروستبوونى كێشەى سیاسى لە واقیعى هەرێمى كوردستان، چونكە ئەو پەرلەمانەى لەدواى هەڵبژاردنى ئاماژەپێكراودا پێكدەهێنرێت نوێنەرى پێكهاتەكان لەخۆ ناگرێت. بۆیە دەبێت دادگای باڵای ئیتیحادى باڵا پابەند بێت بە دەستور و پیادەى تایبەتكارییەكانى بكات بەو شێوەیەى لە دەستوردا هاتووە و پێشێلى تایبەتكاری دەسەڵاتەكانى دیكە نەكات.