جان كۆكتۆ: هونەر خۆشەویستی و بەخشندەییە .. یاخود هیچ نییە!

نووسینی/ حەسونە موسباحی
وەرگێڕانی/ ئاكۆ عەبدوڵا
لە11ی مانگی تشرینی یەكەمی ساڵی 1963 دوو هونەرمەندی گەورە كۆچی دواییان كرد، ئەوانیش ئیدیس پیافی خانمە گۆرانیبێژ و جان كۆكتۆی شاعیر و نیگاركێش و رۆماننووس و شانۆنووس و دەرهێنەری سینەمایی و ئەندامی بەرزی ئەكادیمیای فەرەنسی بوون. ئەو دووانە بەدرێژایی بیست ساڵ پێوەندی تۆكمەیان لەگەڵ یەكدی هەبوو. لەسەرەتای ساڵانی چلەكانی سەدەی رابردوو یەكتریان ناسی. لەیەكەم دیداریشدا بوون بەدوو هاوڕێی دڵسۆز. ئیدیس پیاف بەكۆكتۆی دەوت (رۆنساری چاخی نوێ). رۆنساریش وەك ئێمە دەزانین یەك لەشاعیرە گەورەكانی فەرەنسی سەردەمی رێنیسانسە. زیارتریش بەچامەكانی خۆشەویستی و غەزەل ناسراوە. ساڵی 1953 ئیدیس پیاف نامەیەكی بۆ كۆكتۆ نارد و تێیدا نووسیی (ئازیزم جان... ئەو هەستە زۆر جوانە كە هەرجارێك دەتبینم ئاگادارم دەكاتەوە لەهەموو خراپەكارییەكانی جیهان بتپارێزم ، بەڵام من وەها دەبینم ئەوەتۆی مەعنەویاتی من بەرز دەكەی و كەمێك لەئازایەتیشم پێدەبەخشی بۆ رووبەڕووبونەوەی جیهان). هەرچی جانیشە ئەدیسی بە (ئافرەتی جەستە بچووكی خاوەن تەوێلی بۆناپۆرت)* ی وەسفدەكرد. دەشیوت :"ئەو چاوی گەشی هەیە كە تازە رۆشنایی بینینیان وەرگرتووە". لەكاتی ئامادەبوونی لەیەك لەئاهەنگەكانیشیدا لەبارەیەوە نووسی (هیچ شتێكی دیكەی تێدا نەماوە جگە لەنیگاكانی و دەستە رەنگپەڕیوەكەی و نێوچەوانێكی رووناك و دەنگێك كە پڕدەبێ و هەڵدەكشێ، تا وردە وردە شوێنی ئەو بگرێتەوە، وەكو سێبەرێك لەسەر دیوار كە گەورەدەبێت تا لەكۆتایدا قەرەبووی ئەو كچە شكۆمەندە شەرمنە بكاتەوە).
لەرۆژی 11ی تشرینی یەكەمی ساڵی 1963 بەر لەكاتژمێر حەوتی بەیانی ئیدیس پیاف بەهۆی خوێنبەربوونی ناوەكی مرد كە ئەوسا لەچل و حەوت ساڵەی تەمەنیدابوو. هەواڵی مردنەكەشی بەوپەڕی گرنگی بڵاوكراوە، هاوشێوەی ئەو هێرشە چەكدارییەی كە هێزە جەزائیرییەكان بەفەرمانی بۆمدین بەسەر یاخیبووە بەربەرییەكان لەناوچەكانی هۆزە چیانشینییەكان كردیان. یاخود هاوشێوەی هەواڵی دەستلەكاركێشانەوەی ئادیناوەری راوێژكاری ئەڵمانی.
لەماڵەكەیدا لە دەورووبەری (میلی لاكۆریە)ی نزیك پاریس، جان كۆكتۆش دوای تووشبوونی بەجەڵتەی دڵی بۆ جاری دووەم لەسەریەك، دووچاری تایەكی تووندبوو. لەترسی باری تەندروستی، ژنە خزمەتكاریەكەی مكۆڕبوو لەوەی هەواڵی كۆچی دوایی كردنی هاوڕێ خۆشەویستەكەی پێنەدات. ئەوسا ئەویش لەحەفتا و حەوت ساڵەی تەمەندابوو. كاتێكیش لەكاتژمێر 11ی بەیانی هەواڵەكەی چەندبارەكردەوە لەبارەی ئەودا وتی :"دەكرێت بگوترێت كەشتییەكە ئێستا نقووم بوو". دواتر لە نووسینگەكەی خۆی مەڵاس دا تاكو هەندێك وشە بۆ ماڵئاوایی ئەو بنووسێ كە بە (كچە شكۆمەندە شەرمنەكە) ناوی دەبرد. كاتێكیش هاوڕێیەكی سەردانی كرد پێیوت: "لەبەیانیەوە من بەدەست تا دەناڵێنم... مردنی ئیدیس پیافیش تەندروستی خراپتركردووم!". دوای نیوەڕۆی هەمان رۆژ گیانی ئەو هونەرمەندە كەشخە لەجل و جولەكانی، دەرچوو. ئەو كەسەی وەهای دەبینی هونەر خۆشەویستی و بەخشندەییە یان هیچ نییە، بۆیە لەكەسانی ناوەندەكانی رۆشنبیری و هونەر یارمەتی هەموو ئەوانەی دەدا كە ژیان بێهیوای كردبوون. پێداگریشی دەكرد لەگرنگیدان بەخاوەن بەهرەكان و ناساندنی خۆیان و رابوونیش بۆ بەرگریكردن لەوانەی رووبەڕووی ستەم و زۆرلێكراوی دەبوونەوە. 
جان كۆكتۆ رۆژی 5ی تەمووزی ساڵی 1889 لەگوندێكی بچوووكی نزیك پاریس هاتەدونیا. تەمەنی نۆ ساڵ بوو كە باوكی گوللەی لەسەری خۆیدا و خۆی گوشت. پێدەچێت ئەو رووداوە سامناكە بوو وەهای كرد ئەو كۆڕە پێوەندی تۆكمەی لەگەڵ دایكی هەبێت. هەوڵیشیدا لەڕیگەی شیعرەكانی كە هەر زوو خەریكی هۆنینەوەیان بوو ئەو بۆشاییە سامناكە پڕبكاتەوە كە نەبوونی باوك بۆی جێهێشتبوو. دوای ئەوەی چوار جاریش سەرنەكەوت لەبەدەستهێنانی شەهادەی بەكالۆریا، دەستبەرداری خوێندن بوو بۆ ئەوەی بچێتە ناو بازنەكانی هونەرمەندە پێشەنگەكان. ئەوسا بەئیلهام وەرگرتن لە (هەزار و یەك شەوە) كۆمەڵە شیعرێكی بەناوی (چراكەی عەلائەدین) بڵاوكردەوە. هەروەها مارسێل پرۆست و ئیدیس وارتۆنی خانمە نووسەری ئەمەریكی ناسی و پێوەندی گەرم و گوڕیشی لەگەڵ ناودارانی وەك پیكاسۆ و ستراڤینسكی و لوی ئاراگۆن و چەندانی دیكە داڕێژت.لەسەرەتای ساڵانی سییەكانی سەدەی رابردووش شەیدای خانمە هونەرمەند ناتالی پالای بوو كە كچی یەك لەخانەدانە ناودارەكانی رووسیابوو، بەڵام نەیهێنا بەلكو لەگەڵیدا حەزی لە(پێوەندی سەربەست) بوو. 
كۆكتۆ لەشانۆگەریەكانیدا لەڕێگەی تراژیدیا كۆنەكانی گریگ كە زۆر شەیدایان بوو، باسی لەدۆزەكانی سەدەی نوێ كردووە. لەكاتی جەنگی دووەمی جیهانیش بەرهەڵستی دژی داگیركاری نازییەكان لەوڵاتەكەی نەكرد، بەلكو پێوەندی تۆكمەی لەگەڵ ئارنۆ بریكەر داڕێژت كە ئەویان پەیكەرتاشە دڵخوازەكەی هیتلەربوو. بەهۆی ئەو هەڵوێستە بێباكییەشی، لەو كاتەی بەپا گۆڕەپانی كوندۆردی پاریسی دەبڕی، پشتیوانانی بەرگری فەرەنسی هێرشیان كردە سەری و لێیان دا كە هێندەی نەمابوو چاوەكانی لەدەستبدات، بەڵام لەكۆتایی جەنگەكە دەسەڵاتدارانی نوێی چاوپۆشییان لێكرد و دادگایش نەكرا، وەك ئەوە لەگەڵ لوی فاردیناند سیلین و كەسانی دیكە كرا.
جان كۆكتۆ رۆڵی هەبووە لەبەدیارخستنی هەندێك لەبەهرە ئەدەبی و هونەرییەكان. وەك ئەوەی كە لەگەڵرایمون رادیغات ** ی خاوەنی شاكاری (ئەهریمەن لەجەستە) كردی. ڕۆمانەكە باس لەچیرۆكی خۆشەویستی نێوان هەرزەكارێك و ژنێكی لاو دەكات كە هاوسەرەكەی لەجەنگی یەكەمی جیهانی لەبەرەكانی جەنگ دایە. ئەو رۆمانە لای خوێنەران دەنگی ناڕەزایی لێ كەوتەوە بەڵام كۆكتۆ بوێرانە بەرگری لەڕۆمانەكە و خاوەنەكەی كرد. هەروەها هەوڵی زۆریدا بۆ هێنانەدەرەوەی جان جێنیە لەبەندینخانە كە بۆ حوكمی هەتاهەتایی بەسەردا درابوو. لەو گەشتەشی كە لەپەنجاكانی سەدەی رابردوو بۆ میسر كردی مكوڕبوو لەوەی بچێتە ماڵی تەها حوسێن تاكو نێوچەوانی ماچ بكات و پێی بڵێت :"تەنیا بۆ ئەوە هاتووم!". لەدوا ساڵەكانی ژیانیشیدا جان كۆكتۆ هەستی بەوەكرد لەنێوان گەورە داهێنەرانی هاوچەرخی، لەوانە ئەندریە جید و سارتەر و ئەلبێر كامۆ، ناتوانێت بوونی خۆی وەك نووسەر و شاعیر بچەسپێنێ، بۆیە ئەوە تاكۆتایی ئازاری دەدا.

* مەبەستی ناپلیۆن بۆناپۆرتە 
** مەبەستی رایمۆند رادیجییە 1903 – 1923 یە
سەرچاوە:   www.elaph.com