پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە (Nation Building) یەكێكە لەو پرۆسانەی كە بە قۆناغێکی دژوار بۆ نەتەوە دادەنرێت، لە ڕاستیدا ئەمە بەو واتایە نایەت کە لە پێشدا ئەم پرۆسەیە نەتەوە نەبووە، بەڵكو بەو مانایە لە زانستی سیاسەت بەكارهاتووە كە پێویستە فاکتەر و کارتێکەرە گرنگەکانی نەتەوە بۆ پاڵپشتی كردن و چەسپاندنی دامەزراوە فەرمییەکانی ووڵات بەکاربخرێت، هەروەها بۆ ئەوەی هاوئاهەنگییەکی تەندروست لە نێوان ووڵات و كۆمەڵگە هەبێت و پێكەوە دەوڵەت و كۆمەڵگە هاوكار بن لە ڕەتكردنەوەی دەستێوەردانی دەرەكی و هەڕەشەی دەرەكی بۆ سەر دەوڵەت، بونیادی نەتەوە(Nation Building) جیاوازە لە زاراوەی بونیادی دەوڵەت (State Building)، لەبەر ئەوەی زۆر لە نەتەوەكان سەدان ساڵ خاوەنی دەوڵەت بوون، بەڵام لەیەكێك لە قۆناغەكانی نەتەوەدا، پێویستیان بە پرۆسەی بونیادی نەتەوە بۆتەوە، كەواتە لێرەوە دەكرێت بڵێین پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە، پرۆسەی دووبارە پێناسەكردنەوەی ئەو دەوڵەتەیە كە هەیكەل و ناسنامەی نەتەوە بە شایستەی شكۆی نەتەوە پیشاندەداتەوە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەگەر نەتەوەیەك خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆ نەبێت، دەتوانێت لەچوارچێوەی كیانێكی بێ سەروەریی پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە دەست پێبكات؟ بێگومان مێژووی پرۆسەكانی بونیادنانەوەی نەتەوە پێمان دەڵێت بەڵێ هەیە، هەر بۆ نموونە تایوان ئەو هەرێمەیە كە خاوەنی پڕۆژەی بونیادنانەوەی نەتەوەیی خۆی بووە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی هەتا ئێستاش ئەو مەسەلەیە لە ئارادایە كە ڕۆژێك لە ڕۆژان تێكەڵاوی چین بێتەوە.
لێرەدا ئەو پرسیارە دێتە ئاراوە ئایا دەكرێت نەتەوەیەك پارچە پارچە كرابێت و لە بەشێكەوە دەست بە پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە بكرێت؟ ڕەنگە ئەڵمانیای دوای شەڕی دووەمی جیهان و كۆریای دوای شەڕی ساڵی 1953 پێمان بڵێن؛ بەڵی دەكرێت، هەروەك چۆن ئەڵمانیای ڕۆژئاوا ڕاستەوخۆ لە دوای شەڕی دووەمی جیهان و لە چوارچێوەی پڕۆژەی مارشاڵدا دەستی پێكرد و دواتر دوای ڕووخانی دیواری بەرلین ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات لەگەڵ ئەڵمانیای ڕۆژئاوا یەكیگرتەوە و پرۆسەكە بوو بە پرۆسەیەكی سەرتاسەری، هەروەها بۆ ئێستای كۆریای باشووریش دەبینین، كۆریای باشوور لە دوای ساڵی 1953 دەستی بە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە كردووە، بەڵام هێشتا بەشێكی گەلی كۆریا لە باكوور دەستیان پێنەكردووە، ئەم ئاراستەیە پێمان دەڵێت پرۆسەی بونیادی نەتەوە واتە پرۆسەی بونیادی دەوڵەتی دامەزراوەیی، كە دەبێتە سەرەتا بۆ دروستبوونی دەوڵەتی سەروەریی یاسا و دەوڵەتی دیموكراتی، كەواتە كاتێك دێین باسی ئەم پرۆسە گرنگە دەكەین، گرنگە بگەڕێینەوە بۆ مێژووی دروستكردنی دەوڵەتی نەتەوەیی بەوەی هەموو نەتەوەیەك مافی خۆیەتی بڕیار لە چارەنووسی خۆی بدات و خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆی بێت، ئەمەش ئەو مانایەی لێدەخوێنرێتەوە، كە دەوڵەت نابێتە ڕێكخەری هەیكەل و ناسنامەی نەتەوە، ئەگەر ئەو دەوڵەتە دەوڵەتێكی دامەزراوەیی نەبێت ئەمانە پێمان دەڵێن پرۆسەی بونیادی نەتەوە ڕاستەوخۆ پێوەندی بە بوونی دەوڵەت وەك مەرجی پێشوەختە نییە و لەهەمانكاتدا پێمان دەڵێت پرۆسەی بونیادی نەتەوە پرۆسەی دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی نییە.
پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لە وڵاتانی دوای شەڕ یان تازە سەربەخۆ..
عێراق لەسەردەمی ڕژێمی پادشایەتیدا (1920 -1958) هەم ئەندامی كۆمەڵەی گەلان بووە و هەمیش ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان بووە، بەڵام كاتێك لەساڵی 1958 ڕژێمی پادشایەتی ڕووخا، پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لە عێراقدا دەستی پێكرد بەو مانایەی عێراق ببێتە ئەو وڵاتەی كە هاووڵاتیانی خۆیان بە هاووڵاتی عێراق بزانن، هەربۆیە دوای نووسینەوەی دەستووری كاتی و دانانی بەندی 3 لەو دەستوورە كاتی-یە بەوەی عێراق نیشتمانی هاوبەشی كورد و عەرەبە، گەلی كورد پشتگیری لەم دەستوورە كرد و ئامادەبوو بەرگری لە كۆماری عێراقیش بكات، بەڵام پاش ئەوەی عەبدولكەریم قاسم لەو بەڵێنانەی پاشگەزبووەوە، پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لە عێراقدا هەرەسی هێنا، كورد نەك ئامادەنەبوو بەرگری لە كۆماری عێراق بكات، بەڵكو لەبەرامبەر هەموو حكومەتە یەك لەدوا یەكەكانی عێراق شۆڕشی بەرپا كرد، بۆ ئەوەی پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لە عێراقدا بخاتەوە سەر ڕێچكەی خۆی و كورد و عەرەب و توركمان و كلد و ئاشوری و ئێزدی بە مافە نەتەوەیی و ئایینەكانی خۆیان شاد بن، بەڵام ئەم هەوڵە هەتا ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراق لە ساڵی 2003 بێ ئاكام بوو، بۆیە جەنابی بارزانی نەمر لەناو شۆڕشی ئەیلوولدا پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوەی كوردستانی دەست پێكرد، ئەمەش بەو مانایەی هەموو نەتەوەكانی كوردستان بە جیاوازی ئایین و زمانەوە، وەك یەك نەتەوە یەكسانن لەمافی هاووڵاتیبوون و جیاوازیشن لەزمان و ئاییندا، ئەم پرۆسەیەی بارزانی نەمر لە شۆڕشدا پیادەی دەكرد، توانا و ئیرادەی نەتەوەی كوردستانی یەك خستبوو نەك بۆ بونیادی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان، بەڵكو بۆ ئەوەی دەوڵەتی عێراق ئەو توانایەی بۆ دروست بێتەوە كە بتوانێت ئاشتی دروست بكات و توانا و ئیرادەی عێراقیەكان بەو ئاراستەیە هەڵبسوڕێنێت كە هەموو نەتەوەو ئایینە جیاوازەكان وەك یەك نەتەوە مافی هاووڵاتیبوونیان هەبێت و پارێزگاری بەجیاوازی ئایین و زمان و بیروبۆچوونی هەر یەكەشیان بكرێتەوە، ئەمە دروست بەو مانایەی ئێستا لەهەرێمی كوردستاندا بوونی هەیە، تاكێكی كوردستانی (كورد بێت، یان توركمان یان كلدو ئاشوری) یان(موسڵمان بێت یان كریستیان یان ئێزدی یان صائبە) ئەمانە هەموویان وەك تاكێكی گەلی كوردستان یەكسانن لەمافی هاووڵاتیبوون و ناسنامەی نەتەوەیی و بیروباوەڕی ئایینی نە هیچ شتێك لەو مافە زیاد دەكات نە هیچ شتێكیش لەو مافە كەمدەكاتەوە.
ئەزموونی هەرێمی كوردستان وەك هەوڵێكی سەركەتوو لە پرۆسەی بونیادی نەتەوەدا..
پێش ئەوەی ئەزموونی هەرێمی كوردستان هەبێت، گەلی كوردستان بوونی هەبووە، بەڵام ئەم بوونە نەسەلمێنراو و نەناسراو بووە لەسەر ئاستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بەڵام بەرێكخستنی هەیكەل و ناسنامەی ئەم گەلە لە میانەی دامەزراوە دەوڵەتیەكانی هەرێمی كوردستانەوە، ئێستا وەك دەبینین نەك هەر ئیرادەی ئەم گەلە دانی پێدانراوە، بەڵكو هەموو جیهان ئامادەیە مامەڵەی ڕاستەوخۆی لەگەڵ ئەم هەرێمە هەبێت و ئامادەن كونسوڵخانە و نوێنەرایەتی خۆیان لەم هەرێمە بكەنەوە، ئەوەی جێگەی سەرنج و هەڵوەستە كردنە هەموو جیهان بە ئاستی دامەزراوەی دەوڵەتانی هاوچەرخ دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستان هەڵدەسەنگێنن، بەڵام ئامادەش نین وەك دامەزراوەی دەوڵەتێكی سەربەخۆ دانی پێدابنێن، لێرەدا ناكرێت گلەیی ئەوە لەدەوڵەتانی جیهان بكرێت كە وەك دەوڵەتێكی خاوەن سەروەریی كوردستان ناناسن، لەبەر ئەوەی یەكەم بزووتنەوەی سیاسیی لە هەرێمی كوردستاندا خۆی یەكێك لە ئامانجەكانی فیدرالی و دیموكراتیە لە عێراقدا و داوای جیابوونەوەی نەكردووە، دووەم هەم دەوڵەتانی جیهانیش ئومێدی ئەوەیان بە هەرێمی كوردستانە كە بەهاوشێوەی هەرێمی كوردستان پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لەعێراقیشدا سەركەتوو بێت، بەڵام ئەگەر لەلایەكی دیكەوە سەیری پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لە هەرێمی كوردستان بكەین و بپرسین، كە ئێمە هەوڵەكانمان بۆ بونیادی دەوڵەتی سەربەخۆیی خاوەن سەروەریی نییە، بۆچی دەستمان بەم پرۆسەیە كردووە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا پرۆفیسۆر ئەنتۆنیۆ داماتۆ ڕاوێژكاری یاسایی بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كۆسۆڤۆ، دەڵێت؛ كە پێویستە پێش ڕاگەیاندنی دەوڵەت زەمینەی یاسایی بۆ دەوڵەتی كوردستان بڕەخسێنن، ئەمە مانا ئەوەیە پرۆفیسۆر داماتۆ داوای ئەوەمان لێدەكات كە پێویستە هەرێمی كوردستان لەڕووی یاساییەوە مەرجەكانی دەوڵەتی تێدا بێت پێش ئەوەی بیر لە ڕاگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆ بكرێتەوە، واتە كیانێكی سیاسیی كە مەرجە یاساییەكانی دەوڵەتی تێدابوو، ئەگەر نەبێتە دەوڵەتێكی خاوەن سەروەریی و ئەندامیش لە نەتەوە یەكگرتووەكان، ئەوا وەك دەوڵەتی دیفاكتۆ جیهان ڕێزی لێدەگرێت و ئامادەیە مامەڵەی لەگەڵدا بكات و وەك ئەندام لە ڕێكخراوە نێودەوڵەتیەكانی دیكە جیهان وەری بگرێت، هەروەك چۆن ئێستا تایوان دەوڵەتێكی خاوەن سەروەریش نییە بەڵام ئەندامی ڕێكخراوی بازرگانی جیهانی (WTO)یە، هەرێمی كوردستانیش كە ناكرێت لە هەندێك ڕووەوە بە تایوان بەراورد بكرێت، لەبەر ئەوەی لانی كەم تایوان تا ساڵی 1971 دەوڵەتێكی سەربەخۆ بووە و نەك هەر نوێنەرایەتی تایوان، بەڵكو نوێنەرایەتی چینیشی لە نەتەوە یەكگرتووەكان كردووە، بەڵام لەڕووی هەنگاو هەڵگرتن بۆ بونیادی دامەزراوەكان و كرانەوەی ئابووری و هەنگاوی خێرا بۆ پەرەپێدان، لە زۆر ڕووەوە نەك هەر كوردستان لە تایوان دەچێت، بەڵكو لە زۆر لایەنەوە بە تایبەتی لەلایەنی دیموكراتی و ژیانی فرەیی سیاسیی و ئازادی ڕادەبڕینەوە، ئێستاشی لەگەڵدا بێت كوردستان زۆر لە تایوان پێشكەوتووترە.
