زیاتر لە ساڵێک بەسەر ریفراندۆمی هەرێمی کوردستاندا تێدەپەڕێت، تا ئێستاش هەدنێک کەس و لایەن ئەنجامدانی ریفراندۆم بە هەڵە دەزانن و هێرشی حکومەتی عێراق بۆ سەر کوردستان و لێکەوتەکانی ١٦ ئۆکتۆبەر بەهۆی ئەم ریفراندۆمە لەقەڵەم دەدەن، بەڵام پێویستە چاوێک بخشێنینەوە بە دەرەنجامەکانی کە ئایا کاتەکەی گونجاو بووە یان لە کاتێکی هەڵەدا کراوە؟ بەىێ ئەوەی بگەرێینەوە بۆ هۆکارەکانی ئەنجامدانی ریفراندۆم کە حکومەتی هەرێم ناچارکرا ریفراندۆم بکات، باشتر وایە لەسەر کاتەکەی قسە بکرێت کە کاتەکەی گونجاو بوو یان نا، وە هەروەها ئایا ١٦ ئۆکتۆبەر خیانەت بوو یان نا؟
سەبارەت بە ئەنجامدانی ریفراندۆم پێویستە دووبارە سەرنج بدەینە سەر ئەو پێشهاتە سیاسیانەی کە پێش ریفراندۆم روویاندا، بارودۆخی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی ئەم هەلەیان بۆ هەرێمی کوردستان رێکخست کە بەرەو ریفراندۆم هەنگاو بنێت. پێش هاتنە سەر دەستەڵات، دۆنالد تڕمپ سەرۆکی ئەمریکا بە ئاشکرا دەیووت ئەگەر ببمە سەرۆکی ئەمریکا رێککەوتننامەی ئەتۆمی لەگەڵ ئێران هەڵدەوەشێنمەوە و هەموو سزاکان دەسەپێنمەوە سەر ئێران، بینیمان کە لە رێککەوتنامەی ئەتۆمی هاتە دەرەوە، دووبارە سزا ئابووریەکانی بەسەر ئێراندا سەپاند و کەمتر لە مانگێگی تر زیاتریش دەسەپێنێت. ئەمەش ئەوە دەگەیێنێت کە ئەمریکا نزیک دەبێتەوە لە دراوسێکانی ئێران و کوردستانیش پێگەیێکی گرنگی بۆ ئەو سیساسەتەی ئەمریکا هەیە.
لەلایێکی ترەوە، پەیوەندی نێوان تورکیا و ئەوروپا لە لایەک، تورکیا و ئەمریکا لە لایەکی تر لەو کاتەدا باش نەبوو و تا ئێستاش پەیوەندی تورکیا لەگەڵ زلهێزەکانی جیهان جێگیر نییە. بەهۆی باڵا دەستی ئێران لە عێراقدا، ئەمریکا نیگەرانی هەژموونی خۆی بوو لە عێراق کە نەکەوێتە مەترسییەوە، ئەمریکا زۆر گلەیی لە عێراق دەکرد و ئێستاش دەکات کە سەربەخۆیی خۆی داوەتە دەست ئێران. بە دڵنیاییەوە بارودۆخی عێراق دووبارە لاواز دەبێتەوە، چونکە عیراق ناتوانێ پەیوەندیە بازرگانیەکانی لەگەڵ ئێران بەردەوامی پێبدات لە کاتێکدا کە ئەمریکا سزای ئابووری خستۆتە سەر ئێران، و ئێرانیش ناتوانێ بە ئاسانی دەستبەرداری عێراق ببێت.
سەبارەت بە وڵاتانی هەرێمی و بارودۆخی ناوچەکە تا دەهات گرژییەکانی نێوان ووڵاتانی عەرەبی بەتایبەتی (سوونیەکان) و ئێران قووڵتر دەبووەوە لەسەر بارودۆخی لوبنان و یەمەن و سوریا و عێراق، هەموو ئەوانە فاکتەر بوون کە لە کاتێکی گونجاودا ریفراندۆم کراوە چونکه،ئەگەر ئەم گرژییانە نەبان و هەموو وڵاتانی ناوچەکە پەیوەندیان ئاسایی بووایە، بە هیچ شێوەیێک هەرێمی کوردستان نەیدەتوانی ریفراندۆم بکات. بەڵام لەم کاتەدا وڵاتان، کوردستانیان لە دژی یەکتر بەکاردەهێنا و سوودمەندی یەکەمیش هەر کوردستان خۆی بوو.
نموونەی وڵاتانی تر کە دەیانویست دەوڵەت دابمەزرێنن وەک کوردستان، دەتوانین وەک نموونە باس لە (کشمیر) بکەین کاتێک دەیوویست ببێتە ووڵات و وەک ئێمە ریفراندۆمی کرد، تووشی هێرشی پاکستان بووەوە و سەرەنجام بوو بە دوو بەش نیوە لە ژێر دەستی هیندستان و نیوەکەی تری لە ژێر دەستی پاکستان. ئەو کات ئەمە بەسەر (کشمیر)دا هات چونکە ووڵاتانی زلهێز پشتگیریان لە کشمیر نەکرد، بە پێچەوانەی کوردستان. ئەگەر تیژ بینی حکومەتی هەرێمی کوردستان و پشتیوانی نێودەوڵەتی نەبووایە، بە دڵنیایەوە ئێستا دوو بەش (دوو ئیدارە) دەبوو هەرێمەکەمان، بۆیە بە دڵنیایەوە کاتەکەی ریفراندۆم زۆر گونجاو بوو بۆ ئەم پرۆسەیە مێژوویە.
ئەگەر هەندێک لایەن و کەسانی سیاسی بڵێن کە پشتگیری نەبووە و هەموو جیهان دژایەتی ریفراندۆمی کردووە، بە دڵنیایەوە هەڵەن، بە دڵنیاییەوە وڵاتی زۆر گەورە و لە ناو ئەنجومەنی ئاسایش لە نەتەوە یەکگرتووەکانیش پاڵپشتی هەبووە بۆ ئەم پرۆسە سیاسییە، چونکە ئەنجامدانی ریفراندۆم و دروست کردنی دەوڵەت لە رۆژهەڵاتی ناوەراست هەم لەگەڵ بەرژەوەندی هەندێ لە ووڵاتاندا دەبێت و هەمیش دژ بە بەرژەوەندی هەندێ لە ووڵاتانی تر. بۆیە هاوکاری و پێویستی زلهێزەکان کارێکی گرنگ و پێویستە.
لەسەر ناساندن و رەتکردنەوەی ریفراندۆم لەلایەن ووڵاتانی دەرەوە، پێویستە نموونەیێک بێنینەوە کە ناساندن دەکرێ درەنگیش بکرێت، چونکە ناساندنی ووڵاتێک دەچێتە نێو پلانە ستراتیجیەکان، لەهەندی کاتدا پلانی ستراتیجی کات و ماوەی زۆری دەوێت بۆ ئەوەی بە مەبەستەکەی بپێکێت. بۆ نموونە بۆ ماوەی نزیکەی دوو سەدە و نیو، لە کاتی دەستبەکاربوونی (ریشلیو) وەک راوێژکاری لویسی سێزدەیەم لە ساڵی ١٦٢٤ تا ساڵی ١٨٧١ سیاسەتی دەرەوەی فەرەنسا بەند بوو لەسەر ئەوەی ووڵاتانی ناوەندی ئەوروپا بەهێز نەبن و پشتگیری لە ووڵاتە بچووکەکانی دەکرد بۆ لاواز بوونی ووڵاتانی گەوره، مەبەستی فەرەنسا لەمە باڵادەست بوونی هەژمونی خۆی بوو لە ئەوروپای ناوەراست. مەبەست لە ستراتیجیەت ئەمەیە لە پەیوەندیە نێودەوڵەتییەکان.
لەکاتی هەڵوەشاندنەوەی یوگوسلاڤیا، بەرپرسە باڵاکانی ووڵاتانی ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و فەرەنسا سەردانی ووڵاتی کرۆواتیان کرد کە ئەو کات کرۆواتیا سەربەخۆیی خۆی راگەیاندبوو، لەو کاتەدا نوێنەرانی ئەو ووڵاتانە بە بەرپرسەکانی کرواتیایان راگەیاند کە ئێستا لەبەر بارودۆخی ناوچەکە ناتوانین بتانناسێنین وەک ووڵاتێکی سەربەخۆ بەڵام پاش ٣ مانگی تر وەک ووڵاتێکی سەربەخۆ دەتانناسێنین و پشتگیریتان لێدەکەین. ئێستاش دەبینین کە کرۆواتیا بۆتە بووکی ئەو ناوچەیە لە خۆشی و پێشکەووتندا.
پرسیارێک لێرە کە هەیە ئەمەیە، ئەگەر وڵاتان هەمان قسەیان بە (سەرۆک مسعود بارزانی)یان گووتبێت کە بە کرواتیایان گووتووە،بەڵام لەجیاتی ٣ مانگ ٢ ساڵ بێت یان زیاتریش ئەو کات وەڵامی ئەو لایەنانەی ناوخۆ و ناوچەییانە چی دەبێت؟
سەبارەت بە رووداوی ١٦ ئۆکتۆبەر و لێکەوتەکانی، بێگومان روودانی ١٦ ئۆکتۆبەر برینێکە کە بە هیچ شێوەیێک هیچ کوردێک لەبیری ناکات کە هەستی نیشتمانپەروەری لە ناخیدا هەبێت، ئێمە دەمانتوانی رووداوی ١٦ ئۆکتۆبەر بکەینە هەلێک بۆ خۆمان کە پێیەو پشتگیری هەموو جیهان کۆ بکەینەوە لە دژی عێراق. رووداوی ١٦ ئۆکتۆبەر خیانەت بوو چونکە، پێویستە ئەوە لە بەر چاو بگرین کە دانوستاندن لەگەڵ حکومەتێکی تر کاری حزب و لایەنێکی سیاسی و چەند بەرپرسێک نییە، بەڵکو کاری خودی حکومەتە کە مشروعیەتی لە خەڵکەکەی وەرگرتووە. لایەنێکی سیاسی بەتایبەتی لە کوردستان مافی ئەوەی نییە بەناوی حکومەتەوە دانوستاندن بکات لەسەر بابەتێکی گرنگی لەم جۆرە، بە دڵنیاییشەوە ڵێکەوتەی ١٦ ئۆکتۆبەر دەکەوێتە ئەستۆی ئەوانەی کە دانوستاندنیان کرد لەگەڵ حکومەتی عێراق. هۆکاری ١٦ ئۆکتۆبەر ریفراندۆم نەبوو بەڵکو ئەو دانوستاندنە نا سیاسیە و بێ باڵانسیە بوو کە لەگەڵ حکومەتی عێراقیان کرد.
زۆر خەڵک پەنجەی خیانەت بۆ پارتی رادەکێشن، کاتێک داعش هێرشی کردە سەر شنگال و پیشمەرگە کشایەوە هەندێك بە خیانەت لە قەڵەمیان دا بەڵام خیانەت نەبوو چونکە، نە حکومەتی هەرێمی کوردستان و نە پارتی دیموکراتی کوردستان هیچ گفتوگۆیێکیان لەگەڵ داعش نەکردبوو و چەندین جاریش حکومەتی هەرێم گفتوگۆیانکرد لەگەڵ حکومەتی عێراق سەبارەت بە هەبوونی ئەو مەترسیە بۆ سەر خاکی عێراق، بەڵام حکومەتی عێراق بە سەرۆکایەتی مالیکی نەیتوانی رێگری بکات لە هاتنی داعش و سەرەنجام بووە هۆی ئەوەی خودی مالکیش لەسەر دەستەڵات بروات و ئەو کارەساتە بەسەر عێراقدا بێنێت، ئەوەی لە شنگال روویدا بەداخەوە شكستێکی سەربازی بوو کە لە هەموو جیهان روویداوە، نەبوونی چەکی بەهێز و نەبوونی ئەزموون لەشەری وا گەورەدا بووە هۆی ئەو شکەستە، ئەم شکەستانە زۆر لە مێژوو روویداو وەک لە ئەمریکا کاتێک یابان هێرشی کردە سەر بەندەری پرل هاربر لە جەنگی جیهانی دووەم. بەڵام دواتر هەم ئەمریکا توانی یابان تێک بشکێنێت و هەمیش ئێستا پیشمەرگە توانی داعش تێک بشکێنێت.
بۆئەوەی ١٦ ئکتۆبەرێکی تر روونەدات، پێویستە هەرچی زووتر پەلە بکرێت لە راگەیاندنی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان و دەست بکرێت بە نووسینەوەی دەستووری هەرێمی کوردستان کە ببێتە چەترێک بەسەر هەرێم و رێبگرێت لە دروستبوونی هەرێمێکی نوێ و زامنی یەکپارچەیی خاکی هەرێمی کوردستان بکات.
