ململانێکانی نێوان ئەمریکا و چین لە سیاسەتی دەرەوە

یەکێک لە گەورەترین ململانێ جیھانییەکانی نێوان ووڵاتان بریتییە لە بەھێزکردنی پێگە و کاریگەری دەوڵەت لە دەرەوەی ووڵات، زۆربەی دەوڵەتە بەھێزەکانی دونیا سیاسەتێکی تایبەتی خۆیان ھەیە کە لەدەرەوە بۆ بەھێزکردنی دەوڵەت لە ڕووی کاریگەری و بڵاوکردنەوەی پەیوەندییەکانی و کارکردن بۆ دروستکردنی زۆر کاریگەری بەمەبەستی باشترکردنی پێگەی سیاسیی-ئابووری-دیپلۆماسی.

لە دوای ڕووخانی یەکێتی سۆڤیەت کە ساڵانێکی زۆر بەرامبەر ھێزی ئەمریکا لە جیھاندا وەستا بوو و لەمیانەی شەڕێکی سارد کە ناوی لێنرابوو شەڕی سارد تا ساڵی 1991 بەردەوامبوو.
لە دوای کۆتایی ئەم جەمسەرە زلھێزەی جیھان زۆربەی توێژەرانی سیاسیی و لێکۆڵەران وایان دەبینی کە چیدیکە جەمسەرێکی دیکەی وەک سۆڤیەت بەرامبەر ئەمریکا دروست نابێتەوە.
چونکە شەڕی ڕکەبەری نێوان سۆڤیەت و ئەمریکا لە سیاسەتی دەرەوەدا زۆر جار دەچووە قۆناغی سەخت و ئاڵۆز، ھەندێک جار نزیک دەبوو لە ڕوودانی جەنگی بەرفراوان.

بەڵام دواتر و بەرفراوان بوونی ململانێکانی نێوان دەوڵەتەکان و ھەوڵدان بۆ زیاترکردنی تواناکان لە دەرەوەی دەوڵەت، ھەریەک لە چین و ڕووسیا وەک جەمسەری بەھێز لە بەرامبەر ئەمریکادا سەیر دەکرێن.

سەدەی بیست و یەکەم سەدەی فرەجەمسەریی هێزە کە تێیدا هەریەکە لە ئەمریکا، چین و ڕووسیا سەرکردایەتیی دەکەن، بەڵام بە سەرنجدان لە مێژووی سیاسەتی هەر یەکێک لەو وڵاتانە لە سەدەی تازەدا، گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە، بە نموونە: گۆڕینی سیاسەتی ئەمریکا بەرەو ئاسیا و بوونی چین بە هێزی دووەمی ئابووریی جیهان و کۆنترۆڵکردنی بازاڕەکانی وزە لەلایەن ڕووسیاوە.

بەهێزیی پێوەندییەکانی ئیمارات لەگەڵ چیندا، بووەتە هۆی ئەوەی کە ئیمارات لە ململانێی نێوان ئەمریکا و ئەورووپییەکان لە لایەک و چین لە لایەکی ترەوە، ڕۆڵێکی کارا بگێڕێت، بە تایبەتی لە گەرووی هورمزی کەنداوی فارسی و هەروەها گەرووی ستراتیژیی تایوان، بۆیە سەردانیکردنی سەرۆکی فەرەنسا بۆ ئیمارات و هاوکات سەردانیکردنی سەرکردەکانی ئیمارات بۆ ئێران، بە هەنگاوێکی تازەی ئەمریکا و ئەورووپییەکان، بۆ بازاڕەکانی ئێران و هەروەها کارکردن لە کێڵگەی چالووس، پێناسەکرا.  ئەمە جگە لەوەی ئەگەر ئەمریکا و ئێران ڕێکبکەون، ئەوا ئێران دەبێتە دەرگا و دەروازەیەکی گرنگی نەخشەی سیاسی و جیۆسیاسی تازەی ئاسیا.

"ململانێ توندەکانی نێوان ئەمریکا و چین"

لەماوەی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا پەیوەندییەکانی چین و ئەمریکا چووە قۆناغێکی ئاڵۆز کاتێک هەردوو سەرۆکی ئەمریکا و چین بە زمانێکی زبر لێدوانیان لەبارەی یەکترەوە دەدا، لەدوایین لێدوانیشیدا پێش کۆتایھاتنی ماوەی سەرۆکایەتییەکەی دۆناڵد ترەمپ بە کەناڵی فۆکس نیوزی وڵاتەکەی گووت: “دەکرێت پەیوەندییەکانمان بە تەواوی لەگەڵ چین بپچڕینین”، ئامادە نیم لەم کاتەدا لەگەڵ شی جینپینگ سەرۆکی چین کۆببمەوە.

ترەمپ بازرگانی وڵاتەکەی لەگەڵ چین کردە بەشێک لە هەڵمەتەکەی لە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئەمریکادا و بانگەشەی ئەوەی کرد، “چین بۆتە هۆی ئەوەی ئەمریکییەکان دەرفەتی کار لەدەستبدەن”، جۆو بایدنی نەیاریشی تۆمەتبار کرد بەوەی پشتگیری لە حکومەتەکەی چین دەکات و بە “بایدنی پەکین” ناوی دەهێنێت.
بەرپرسانی ئەمریکاش چین تۆمەتباردەکەن بەوەی هۆکاری بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا بووە لە جیهاندا، لەو نێوەندەشدا پیتەر ناڤارۆ راوێژکاری بازرگانی کۆشکی سپی بە رۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵی تووە: “چین بە مەبەست کۆرۆنای لە جیهاندا بڵاوکردووەتەوە”.

"ھێز و ئابووری وەک شـــەڕی چـــیـــن و ئــەمــریـــکــا لە سیاسەتی دەرەوە"

یەکێك لە ڕووداوە هەرە سەرەکی و کاریگەرییەکانی، سەدەی بیست و یەکەم ، فروانبوونی هەژموونی وڵاتی چینە، لە سایەی سەرکردایەتی (شین جین بینگـ)ـی سەرکردەی حزبی کۆمێنێستی وڵاتی چین، فرە ڕەهەندی هەژموونەکانی ( ئابووری ، سەربازی، تەکەنەلۆجیا، بۆشایی ئاسمانـ)ـی وڵاتی چین، ئاڵنگاری سەرەکین لە بەردەم ئایندەی هەر تاکێکی ئەمریکی.

بـە واتـایـەکـی تـر، ڕووداوەکانی ساڵی 2020، ئاستی تەنگژە جیۆسیاسی و جیۆئابوورییەکانی نێوان ئەمریکا و چین، بە سەرەتایەکی کاریگەر دادەنرێت، بۆ کردنەوەی دەرگای (جەنگی سارد)ـی نێوان ئەم دوو وڵاتە. 

ئەو جیهانگیرییە زیاتر لە سەدەیەکە ئەمریکا و وڵاتانی ڕۆژئاوا پەیڕەوەی دەکەن، بەرەو کۆتایی هەنگاو دەنێت، بەڵام لە بەرامبەردا، جیهانگیری وڵاتی چین کە خۆبەندە بە ئابووری پێشکەوتوو، بەرەو هەڵکشانی بەردەوامە، چالاکییە فراوانەکانی بانکی ئاسیای Asian Infrastructure Investment Bank (AIIB) و، گروپی BRICS، کە پێکهاتوون لە ئابووری وڵاتانی (بەرازیل، ڕووسیا، هیندستان، چین، ئەفریقای باشوور)، فاکتەری گرنگن بۆ سەلماندنی سەرکەوتنەکانی چین لە پێڕەوکردنی ئەو سیستەمە تێکەڵەی ئابووری لەبەرامبەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا.

جۆو بایدن سەرۆکی ئەمەریکا لە دواین وتاردا  دوای یەکەم کۆبوونەوەی ئیدارەکەی لە گەڵ چین، گوتی: "ڕێگە لە تێپەڕبوونی چین دەگرێت، بۆ ئەوەی ببێتە بەهێزترین وڵاتی جیهان لەژێر دەستەڵاتی ئەودا، ھەروەھا بەڵێنی دا، کار بکات بۆ وەبەرهێنانی زیاتر لە پێناو سەرکەوتنی ئەمریکا لەو کێبرکێی نێوان وڵاتەکەی چیندا.
بایدن گوتی: "چەند کاتژمێرێکم لەگەڵ  شین جین بینگ بەسەر بردووە، ئەو کاتەی لە ئیدارەی ئۆباما جێگری سەرۆک بووم، قەناعەتم  بۆ دروست بوو، کە سەرکردایەتی چین بڕوای وایە (ئــۆتــۆکــراســی) کلیلی هێزە لە داهاتوودا نەک دیموکراسی." 
سەرۆکە دیمۆکراتەکەی ئەمریکا، لە درێژەی باسکردنی پەیوەندییەکانی ئەمریکا و چین لە ئیدارەی باراک ئۆباما، گوتی: "بە شین جین بینگم ڕاگەیاند، کە ئەمریکا نایەوێت ڕووبەڕووی چین ببێتەوە بەڵام پێویستە چین پابەندی بنەمایە یاساییە نێودەوڵەتییەکان بێت، لە پەیرەوکردنی کێبرکێیەکی دادپەروەرانەی بازرگانی. 

"ناوچەی ململانێکانی نێوان سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا و چین"

ڕاگەیاندنی ستراتیژیەتی نوێی وڵاتی چین، بە خاڵێکی سەرەکی ڕکابەری نێوان چین و ئەمریکا دادەنرێت، لە بواری ئاسایشی نەتەوەییەوە، هەریەکە لە پەیوەندییە ئابووری، سیاسی، دیپلۆماسی، نێوان ئەمریکا و چین، بە فاکتەرە سەرەکییەکانی (ڕکابەری ستراتیژی) نێوان ئەم دوو وڵاتە دادەنرێت، لە هاوپەیمانییە بەرژەوەندیخواز و ستراتیژییەکانی پەکین و واشنتۆن. 
سروشتی پەیوەندی هەر هاوپەیمانێکی چین و ئەمریکا، بە گوێرەی جوگرافیا و ستراتیجی ناوچەکە یان هەرێمـەکە دەگۆردرێت، واتە بەشێک لەو وڵاتانەی کە هاوپەیمانی چین و ئەمریکان، پێوسیتی بە بوونی بنکەی سەربازی، پرۆژەی ئابووری، یان پەیوەندی ئاست بەرزی دیپلۆماسی هەیە، ئەمە جگە لەوەی بەشێک لەو وڵاتانە دەکەونە سەر هێڵی ئاسایشی نەتەوەیی جوگرافیای چین و ئەمریکا.  

بە واتایەکی تر، ئەم دوو زلهێزە خەریکی ململانێیەکی توندی ستراتیژین لەسەر چەند ناوچەیەکی جیۆگرافی جودا، لەوانە (باشووری ئاسیا ، باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا ، ئوسترالیا ، ئەورووپا ، ئەفریقا و ئەمریکای لاتین، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست)، ئەم ڕکابەرییە لە بوارەکانی (بازرگانی، وەبەرهێنان، تەکنەلۆژیا، سیخوری، دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان، سیاسەتی تەندروستی، دەریایی، هێزی ئاسمانی، مووشەک و هێزی ئاسمانی) خۆیانن دەبیننەوە. 

بۆیە دەکرێت ناوچە ستراتیژییەکانی ململانێی نیوان ئەمریکا و چین لە سیاسەتی دەرەوە لەم چەند خاڵە دەستنیشان بکرێت: 

ئاسیای ئارام: چــــیـــــن، زیادبوونی چالاکی و جموجۆڵە سەربازییەکانی ئەمریکا، لە ناوچە ستراتیژییەکانی هەردوو زەریای هیندی و ئارام، بە مەترسی بۆ سەر ئاسایشی وڵاتەکەی دەبینێت، بە تایبەت لەو پرۆژانەی کە هەوڵیان بۆ دەدات لە دەستەبەرکردنی بازاڕی هەمیشەیی. 
ڕووسیا: سەقامگیری پەیوەندییەکانی نێوان چین و ڕووسیا، دەرچەیەکی کراوە بۆ بەهێزبوونی پەیوەندییەکانی، یابان و ڕووسیا دروست دەکات، ئەمەش وەک فشارێکە بۆ سەر بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە ناوچەکەدا. 
ناتۆی ئاسیایی: پەلکێشکردنی هیندستان، بۆ ناو هاوپەیمانێتی چوار لایەنە لە لایەن ئەمریکاوە، پێکهێنانی هێزەکانی ناسراو بە (QUAD) مەترسی لەسەر بەرژەوەندیەکانی چین، بۆ کۆنترۆلکردنی ڕێرەوەکانی وزە و بازرگانی ناوچەکە دروست دەکات. 
کۆریای باشوور: بەهێزبوونی پەیوەندییەکانی نێوان یابان و کۆریایی باشوور ئامانجی ئەمریکایە، لە دورخستنەوەی وابەستەی بازاڕەکانی کۆریایی باشوور بە کاڵاکانی چین. 

باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا: پەیوەندییە (بازرگانی، دیپلۆماسی، سیاسیـ)ییەکانی ئەمریکا، لە گەڵ هەریەکە لە تایلاند و فلیپین، بۆ فشار دروستکردنە لەسەر پرۆژەکانی چین لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. 
ناوچەکانی یەدەگی دۆلاری: هەوڵەکانی چین بۆ دروستکردنی جێگرەوەی دراوی یوان لە بەرامبەر دۆلار، خاڵی ناکۆکی نێوان چین و ئەمریکایە، لە مامەڵەکردن بە دۆلاری ئەمریکی. 
تەکنەلۆجیا: کیبڕکێ بەهێزی پێشکەوتنەکانی تەکنەلۆژیای( ئەلکترۆنی، چەک) چین مەترسی لەسەر بازاڕی تەکنەلۆژیای ئەمریکی دروست کردووە. 

مەکسیک: پەیوەندی سێ لایەنی (ئەمریکا،کەنەدا، مەکسیک)، مەترسی لەسەر بازاڕێکی 500 میلیۆن کەسی چین دروست دەکات. 
دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان: بەهێزبوونی هەژموونی چین لە دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان، مەترسی لەسەر پێگەی ئەمریکا لەو ڕێکخراوانە دروست کردووە، کە ئەمەش کاریگەری هەبووە لەسەر بازاڕی کاڵاکانی چین، دوای کشانەوەی ئەمریکا لەبەشێک لەو ڕێکخراوانە، لە هەمان کاتدا، هەوڵەکانی ئەمریکا لە ڕێگەی پرۆژەی پێدانی قەزر، لە بانکی نێودەوڵەتی مەترسی لە سەر پرۆژەی هێڵی ئاوریشمی چینی دروست دەکات. 

پەیڕەوەکردنی سیستەمی نیمچە لێبرالی، لە بازرگانیکردنی چین لەگەڵ وڵاتانی جیهانی سێیەم، ئاستنەگی لەبەدرەم هەژموونی ئەمریکا لەو وڵاتانە دروست کردووە، بە پێدانی قەرز لەلایەن چینەوە بۆ ماوەیەکی دوور مەودا. 
یەکێتیی ئەورووپا: پەیوەندییە بازرگانی و پیشەسازییەکانی چین، لەگەڵ وڵاتانی یەکێتیی ئەورووپا، دوای تەواوبوونی پرۆژەی ساخالین، مەترسی لەسەر بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە بازاڕەکانی یەکێتیی ئەورووپا دروست دەکات. 
ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقیا:  پرۆژەکانی چین لە ئێران و باکووری ئەفریقیا، دروستکردنی هێڵی جیگرەوەی وزەی چینە، لە پرۆژەکانی وزەی ئەمریکا لە کەنداوی عەرەبی و دەریای عەمان، جگە لەوە بەهێزبوونی پەیوەندییەکانی چین لەگەڵ ئیسرائیل و سعودیە و ئیمارات، لەنگی لە تەرزاووی هێزی ئەمریکا لەو ناوچانەدا دروست دەکات.

"جەنگی ئابووری و کاریگەریییەکانی لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا و چین"

پەتای کۆرۆنا، بووە هۆی ئەوەی کە ئابووری چین پێش پێشبینیی شیکەرەوە ئابوورییەکانی چین بکەوێت.
چین بکات بە زلهێزی ئابووری جیهان. 
ئەم پێگەی چین وەک یەکەم زلهێزی ئابووری جیهان، دوای ئەوە هات کە ئەمریکا ڕایگەیاند، گەشەی داهاتی ناوخۆیی بەڕێژەی 2.3%، واتە بۆ 20.93 تریلیۆن دۆلار کەمیکردووە، هاوکات گەشەی داهاتی ناوخۆیی چین بە 2.3% واتە بۆ 14.7 تریلیۆن زیادیکردووە، ئەمەش بە مانای ئەوە دێت، جیاوازی نێوان ئابووری چین و ئەمریکا، تەنیا 6.2 تریلیۆن دۆلارە، بەراورد بە ساڵی 2019، ئەم جیاوازییە، 7.1 تریلیۆن دۆلار بووە. 

بەسەرنجدان لە گەشەی ئابووری وڵاتی چین، لەنێوان ساڵانی 1985- 2020، بەرزبوونەوەی ئاستی گەشەی چین لە ساڵی 2015ـدا، ڕێژەیەکی پێوانەیی تۆمار دەکات، هەر ئەم هەڵکشانە بە فاکتەری سەرەکی سەپاندنی سزایە گومرگییەکانی نێوان ئەو دوو وڵاتە دادەنرێت.

"کـاریـگـەری جـەنـگـی چـیـن و ئـەمـریـکـا لـە ڕۆژهـەڵاتـی نـاوەڕاسـت "

ئێران یەکێکە لە پێنج هاوبەشە سەرەکییەکانی وڵاتی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، چوار هاوپەیمانەکەی تری چین بریتین، لە هاوپەیمانەکانی ئەمریکا، چوارەکەی تریش دیکەش هاوپەیمانی ئەمریکان، سعودیە گەورەترین هاوبەشی بازرگانی چینە، بە تایبەت لە بواری نەوت و گازەوە، هەروەها وڵاتی ئیمارات خۆی بە پارسەنگی هاوسەنگی وڵاتی چین دادەنێت، بە تایبەت لە دابینکردنی کەرەستەی بونیاتنانی هێڵی ئاوریشمی لە ناوچەکەدا. 

پێگەی جیۆگرافیای وڵاتی میسر،گرنگییەکی تایبەتی هەیە لە ستراتیژیەتی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هاوشان لە گرنگی ئێران بۆ چین، نۆکەندی سووێس بۆ چین بە دەرچەیەکی گرنگی گواستنەوەی بازرگانی دادەنرێت، جگە لەوە چین پەیوەندییەکی بەهێزی لەگەڵ ئیسرائیل هەیە، بە تایبەت لە بەندەری حەیفا، لە هەمانکاتدا لەگەڵ حوکوومەتی تەلئەبیب، هاوبەشی دەکەن لە ڕووبەڕووبونەوەی تیرۆر لە ناوچەکەدا، بەڵام عێراق بایەخی چینە، بۆ بەڕەنگاربوونەوەی هەژموونەکانی  ئەمریکا لە ناوچەکەدا، جگە لەوەی عێراق سێیەم وڵاتە لە دابینکەرانی وزەی وڵاتی چین. 

کشانەوەی ئەمریکا، لە ڕێککەوتنامەی ئەتۆمی لە 2018، بووە هۆی پەیڕەوکردنی سیاسەتی بەرەو ڕۆژهەڵات ، لە لایەن ئێران و دوورکەوتنەوە لە هاوپەیمانی بەرەوەی ڕۆژئاواییەکان.