گھورینا بیولوژیکی و فیزیولوژیکی یا مروڤێن پێشین چاخ بۆ چاخی ئەو باوەرە بۆ وان چێ کر کو ب پێک ئینانا جڤاتان دێ باشتر شێن لھەمبەر ئاستەنگان راوستن و پێتڤی یێن خۆ چارە کەن. پێکڤە ژیان و درست بوونا کۆمەڵگەھان ژی پێتڤی یا ب ھندەک شێواز و رێکاران ھەی. ئەرستو دبێژیت: مروڤ ئاژەڵەکێ سیاسی/جڤاکی یە و تایبەتمەندیێن وی گرێدای سیاسەتێنە. سیاسەت ھر ئەو رێکار، بەرنامە و بڕیارن یێن کو بۆ برێڤەبرنا کاروبارێن جڤاکی، درست کرنا پەیوەندیان دناڤبەرا خەلکێ جۆراوجۆر دا، کارێن گشتی( سیاسەتا بۆدجەی، سیاسەتا، ئابوری، سیاسەتا نەفتێ، سیاسەتا کارگێڕی...)، دھێنە بکار ئینان. ژ بۆ ڤێ چەندێ ژی سیستمەکێ یاسایی و رێسایی پێتڤی یە کۆ جێبەجێ کرنا ب خۆرتی یا وان لسەر تاکەکەسان ب سەپینیت، دا کو مروڤ بشێن پێکڤە بژین و ئاریشێن خۆ چارەسەر کەن و ھندەک ژ بەرژەوەندیێن خۆ قوربانی پێکڤە ژیانێ بکەن. ھەر ئەڤ سیستمێن یاسایێ نە کو جیاوازیێ د ئێخنە د ناڤبەرا مروڤێن سەردەمی و یێن چاخێن بەری، و خۆرتی یا یاسایی بەشەکێ گرنگ و سەرەکی یێ ھەر سیاسەتەکێ یە.
پێناسێن جۆراوجۆر بۆ سیستمێن سیاسی ھاتینە کرن و ژ وانا ژی ل دویف بۆچوونا کۆمەڵناسان سێ جۆرێن ھەین: ١- زۆرداری (Autocracy): کو دوو شێوازێن دکتاتوری (Dictatorship) و توتالیتاری(Totalitarianism). ٢- پاشاتی کو ئەو ژی دوو جۆرن: ١- پاشاتی یا پەتی (Absolute Monarchy) و پاشاتی یا مەرجدار(Constitutional Monarchy) . ٣- دیموکراسی(Democracy) کو ئێک ژ بەربەلاڤترین جۆرێن سیستمێن سیاسی یە لسەر ئاستێ جیھانێ ب دوورێکێن : ١- راستەوخۆ(Direct Democracy)(بۆ نمونە:سویسرا)و ٢- نوینەرایەتی (Representative Democracy) دھێتە بکار ئینان و دیموکراسی یا نوینەرایەتی ب چەندین شێوازان بکار دھێت و ژ وانا سەروکایەتی(ئەمریکا، سودان)، پەرلەمانی(ئەلمانیا، ھندستان)، ئوتوریتاری(رووسی)، ئیسلامی(سعودی، ئیران).
دیموکراسی مروڤانتیێ ژ رەنگێن نەگوڕێن سیاسەتێ مینا دکتاتوریەتێ ڤدویر دئێخیت و بەرەڤ رەنگێن جۆراوجۆرێن لیبرال و لوژیکی یێن حکومەتێ دبەت. د حکومەتەکا دیموکرات دا خەلک خودانێ مافێن سەرکی یێن تایبەتن کو دەولەت نەشێت ژێ بێ باھر بکەت و ئەڤ مافە ب شێوەکێ نیڤ نەتەوی ب فەرمی ھاتینە نیاسین( ژ وانا ژی ئازادیا دەربڕینا بیر و بوچوونان، مافێ بەشداری د سیاسەتێ دا، مافێ کارکرنێ. بەشداری د ھەلبژارتنان دا،... ). ھەرێما کوردستانێ ژی مینا ھەمی مللەتێن ئازادی خواز ئێکەم پێنگاڤ بۆ دیموکراسیەتێ ب شێوەکێ پراکتیکی لسالا ١٩٩٢ێ ھاڤێت ب دانانا سیستمێ پەرلەمانی. سەرۆک بارزانی کو ھەمی ژیانا خۆ ژ بۆ چەسپاندنا پرەنسیپێن دیموکراسیەتێ و دادپەروەریێ خەبات کریە خودانێ وێ بیروکێ و پالدەرێ سەرەکی یێ وی سیستمی بوویە ل ھەرێمێ وئەو ماف دا خەلکێ ھەرێمێ کو پەرلەمان و نوینەراتی یا خۆ ھەبیت و ئازادانە بچنە سەر سندوقێن دەنگ دانێ و بەشداری د دانانا بناخێ حکمڕانیەتەکا دیموکرات د ھەرێمێ دا بکەن. قۆناغ بۆ قۆناغ ھەرێم شیایە دەزگەھێن حکومی و ئەو یاسایێن کو د بەرژەوەندیا تاک تاکێ خەلکێ کوردستانی دا بیت دانیت(دامەزراندنا چەندین سەندیکایان، یاسایا حزبان ژمارە ١٧ ل ١٩٩٣، یاسایا ٣ یا وەزارەتا مافێ مروڤی ل ٢٠٠١ێ، یاسایا ژمارە ١٥ یا رێکخراوێن ناحکومی ل ٢٠٠١ێ، ئو یاسایا خوپیشاندانان ل ھەرێمێ ژمارە ١١ ل ٢٠١٠ێ، یاسایا ژمارە ٥ یا پاراستنا مافێن پێکھاتەیان ل ٢٠١٥ێ...). بڤێ چەندێ ھەرێم دبیتە پێشەنگا سەپاندن و دەستەبەر کرنا مافێن مروڤان ل رۆژھەڵاتا ناڤین ودبیتە جھێ سەر سۆرمانا ووڵاتێن رۆژئاڤا. بەلێ دگەل ڤێ چەندێ ھەمیێ ئەوا ل ھەرێمێ ژ لایێ ھندەک پارتێن سیاسی و ھندەک گروپێن بناڤ روشنبیر دھێتە ئەنجام دان مخابن دژی ھەمی پرەنسیپێن دیموکراتیەتێنە و ب کریار و سیاسەتێن خۆ یێن نەلۆژیکی، دیموکراسی ل ووڵاتێ مە یا بەرەڤ ئاقارەکێ دی بری. بەرژەوندیێن حزبی و تاکە کەسی بسەر بەرژەوندیێن نیشتمانی ئێخستینە تا وی ئاستی کو رێکێ ددەنە خۆ بساناھی یاسایان بن پێ بکەن، نامیسا خەلکێ ھەتک بکەن، بێ رێزیێ بەرامبەر پیروزیێت مللەتی بکەن و بساناھی و بسەرەکێ بلند و بێ شەرمانە ھانا دوژمنی ددەن کو ووڵاتی داگیر بکەن، قویتێ ملەتی ددەنە بڕین، ناڤزراندنێ بەرامبەر کەساتی یێن ووڵاتی بکەن و دەمێ یاسایێ دڤێت کارێ خۆ بکەت ھەمبەر کریارێن وان، ژ بۆ دسەردا برنا ملەتی دێ جارناما مافێ مروڤی کەنە بھانە و ھەڤالناڤێ دکتاتور ھەمبەرناڤێ حکومەتا ھەرێمێ بکار ئینن. د دەمەکی دا کو ئەڤ چەندا ژ لایێ ڤان حزب و گروپانڤە دھێتە کرن بتمامی دژی (Universal Declaration of Human Rights)جارناما جیھانی یا مافێن مروڤی یە.
د ماددا (١١)ێ یا جارناما جیھانی یا مافێن مروڤی دا ھاتیە کو ئەگەر کەسەک بھێتە تاوانبار کرن ب تاوانەکێ، حەتا کو تاوانا وی/وێ ژ لایێ داواکارێ گشتی ڤە نەھێتە سەلماندن بێ گونەھـ دھێتە ھژمارتن ومافێ ھەی بێ تاوانیا خۆ بسەلمینیت و پێتڤیە رێک بۆ بھێتە خۆش کرن ژ بۆ سەلماندنا بێ تاوانی یا خۆ. تاوانبار کرنا سەروکێ حکومەتا ھەرێمێ و ئاستەنگ درست کرن لھەمبەر سەلماندنا بێ تاوانی یا وی کریارەکا ھەڤدژە دگەل ڤێ ماددێ(ھەر وەسا دژی یاسایاعیراقی یا تاوانان ماددا ٤٣٣ێ یە کو ل ھەرێمێ ژی دھێتە بکار ئینان). ماددا(١٢)ێ دبێژیت: نابیت مایی تێکرن د ژیانا تایبەتی یا تاکەکەسان دا بھێتە کرن و ناڤ زراندن و ھەتک کرنا تاکەکەسان یا رێک پێ دای نینە. د ماددا (٢٩)ێ دا ئازادی یا تاکان دھێتە سنوردارکرن و تێدا ھاتیە: ھەمی کەسان ھندەک بەرپرساتی بەرامبەر کۆمەڵگەھێ یێت ھەین وماف و ئازادیێن ھەر کەسەکی د چوارچوڤێ یاسایێ دا دھێنە سنوردار کرن دا کو رێز ل ماف وئازادیێن لایەنێ بەرامبەر بھێتە گرتن، پرەنسیپێن ئەخلاقی بھێنە جێبەجێ کرن، رێکخستنەکا گشتی دناڤ جڤاکی دا پەیدا بیت و ئاسایشا گشتی د جڤاکەکێ دیموکرات دا دەستەبەر بیت. مخابن ئەوا ل ھەرێمێ دھێتە دیتن بەروڤاژی ڤێ ماددێ یە. ل ھەمی وان ووڵاتێن بناڤێ دیموکراسیەتێ د ئاخڤن ئازادی یا تاکەکەسان یا سنوردارە و پاراستنا ئاسایشا نیشتمانی ژی ئەرکێ ھەرە سەرکی یێ دەسەڵاتێ یە.
دادگەھا بلندا ئەمریکی (The United States Supreme Court) وی مافی ددەتە حکومەتێ کو ل دویف دەم، جھـ و ناڤەروکا بابەتی ئازادی یا بەیانێ سنوردار بکەت. بێ لایەنی یا بابەتی ئێک ژ مەرجێن سەرەکی یە. حکومەت دشێت بەری بابەت بھێتە بەیان کرن رێکێ لێ بگریت. ھەر بەیانەکا بەروڤاژی راستیێ بھێتە دان ب تاوان دھێتە ھژمارتن، ئاشکرا کرن و بەلاڤا کرنا پێزانینا لسەر ئاسایشا نەتەوی، نھێنی یێن لەشکری، نھێنی یێن حکومەتێ ناکەڤنە د چوارچووڤێ ئازادی یا بەیانێ دا. ل ٢٠٠٤ێ زونا بەیانا ئازاد(The free Speech Zone) ل باژێرێ راکفورد ھاتە دانان و ل دویف وی بابەتێ کو دێ ھێتە بەیان کرن د خۆ پیشاندانێ دا ل ھندەک جھان ب رێکا درست کرنا دورپێچێن حسارێن سیمەی سنورەک بۆ وێ بەیانێ ھاتە دانان. ل ١٩-١٢-١٩٤١ێ ب بڕیارا ژمارە ٨٩٨٥ سەروک فرانکلین فەرمانا دامەزراندنا فەرمی یا ئوفیسا سانسورێ ددەت و بڤێ چەندێ کێبل، فاکس و پەیوەندیێن نیڤ دەولەتی ھاتنە بن چاڤ کرن و ھەمی رادیو ژی ل بن چاڤدێریا حکومەتێ دا بوون. حەتا نھا ژی سانسور یا بەردەوامە. حکومەتا ترامپی گەفێن ستاندنا مۆلەتا پەخشێ یا تورا NBC و تورێن دی یێن دەنگ و باسی یێن TV کرن ب ئەگەرێ بەلاڤ کرنا دەنگ وباسێن درەو. ھەروەسا پشتی کو تورا ویکیلیکس بابەتەک لسەر پرسا سانسورێ بەلاڤ کری، ترامپی بکار ئینانا ڤی توری ژ لایێ فەرمانبەر، قووتابی، بەنکا ناڤەندی و لەشکرێ ئەمریکیڤە قەدەغە کر.
ل ئەمریکا(سیستمێ سەروکاتی) کو ئێک ژ وان دەولەتانە یا کو پتری ھەمی دەولەتێن پێشکەفتی بانگەشا سەپاندنا دیموکراسیەتێ دکەت دناڤ جیھانا سێیێ ئانکو دەولەتێن پاشکەفتی دا، ھەر ھۆکارەک کو ببیتە ئەگەرێ تێکدانا ئاسایشا نیشتمانی و درست کرنا گرژیێ ل دویف ماددا (٣)ێ بەشێ (٣) ژ یاسایا فدرالی ب تاوانا مەزن دھێتە ھژمارتن وسزایێ وێ ژی پێنج سال زیندان، یان زیندان بۆ حەتا حاتایێ یە و بێی ھەبوونا ھیچ مەرجەکی، مافێ خو بەربژێر کرنێ ژی نینە و کێمترین غرامە دەھـ ھزار دولارن. ژ سەرجەمێ ٥٠ ویلایەتێن ئەمریکی ٢٩ ژ وان سزایێن توند بۆ تێکدەرێن ئاسایشا ئەمریکا داناینە و زۆربەیا وان سزایێ مرنێ ب شێوازێن: کوشتن ب شرینقێ، گوللێ، کەھرەب کرنێ، بکار ئینانا ژورا غازێ، بکار ئینانا ماددێن ھوشبەر، سێدارە، بکارئیناینە. ل ٢٠١٣ێ ٣٨ کەس ب شرینقێ ھاتینە کوشتن، ٢٠١٤ێ ٦٧٣ کەس ب شرینقێ و ١٠ کەس ب کەھرەب کرنێ.
ل سودان(سیستمێ سەروکاتی) ھەر جۆرە ھەوڵ دانەک بۆ لاوازکرنا رێکخستنا یاسایا سەرەکی و ھاندان بۆ شەڕێ دژی دەولەتێ، حکمێ وێ سێدارە دان یان بەردباران کرنە. ل سویسرا(سیستمێ راستەوخۆ) ھەوڵ دان بۆ جدا کرنا کانتونان یان درست کرنا نە ئارامیێ، بەڵاڤ کرنا پروپاگەندا و تێکدانا ئاسایشا نیشتمانی، خیانەتا لەشکری، ھاریکاریا دوژمنی، ل دویف یاسایا تاوانا ماددێن ٨٩، ٩١، ٢٦٥، ٢٦٦ و ٢٦٧ کێمترین سزا پێنج سال زیندان دگەل غەرامە کرنێ و پترین سزا زیندان حەتا حەتایێ یە. ئەلمانیا(سیستمێ پەرلەمانی) پشتی ئێکگرتنا ھەردوو ئەلمانیا، ل دویف یاسایا تاوانان بەشێن ١٣٠، ١٨٦-١٨٧، بەندێن ٩٠، ٩٠(ڕ) ھەر ئاخفتنەکا ببیتە ئەگەرێ تێکدانێ و ھەر بزاڤەکا ئاشتی یا گشتی تێک بدەت، نەگوھداری کرنا سەروک کۆماری و حکومەتێ، بەلاڤ کرنا بابەت و بەلاڤوکێن کو کاریگەریا نەرێنی لسەر خەلکی ھەبیت، ھەمی ب تاوان دھێنە ھژمارتن. ل رووسی(سیستمێ ئوتوریتاری)ل دویف یاسایا ٢٧٥ یا تاوانان، شوڕش دژی حکومەتێ، ھەر جۆرە ھەوڵدانەک بۆ تێک دانا تەناھی یا خەلکی و ئاسایشا نەتەوی سزایێ وێ سێدارەیە. ل ھندستانێ(سیستمێ ھەڤپشک) یاسایا ژمارە ١٩ بەندا ١٢٠(ب) سزایێ مرنێ دانایە سەر ھەر کەسەکێ پلانان دژی حکومەتێ دانیت. ل ئیرانێ(سیستمێ ئیسلامی) یا کو ھندە حزبێن تێکدەرێن ھەرێمێ بووینە ئالەتێن دەستێن وێ و راستەوخۆ فەرمانێن خۆ ژێ وەردرگرن، ھەر جۆرە پێگیری نەکرنەک یان دژایەتیەک و تێکدانا ئاسایشێ ب خیانەتا مەزن دھێتە ھژمارتن و ل دویف بەندا ئێکێ یا ماددا ١٢ێ ژ سزایان، حکمێ وێ سێدارە، بڕینا دەستی، بڕینا پێی، یان ڤدویر ئێخستنە. ل سعودی(سیستمێ ئیسلامی) کو بنگەھێ راھێنانێن ھندەک حزبێن ب ناڤ ئیسلامی یێن ھەرێمێ یە، ھیچ جۆرە رێ پیڤانەک یا رێک پێ دای نینە، گووتار خاندن، راگەھاندن و ھەمی رەنگێن پەیوەندیان مینا تی ڤی، رادیو، ئنترنێت ب دژواری دھێنە سانسور کرن، دا کو رێک ل ھەڤدژێن حکومەتێ بھێتە گرتن.
بەروڤاژی ھەمی دەولەتێن دیموکرات خواز، ل ھەرێما کوردستانێ زۆر جاران گووتارێن ھندەک لایەنان تنێ ژ بۆ درست کرنا ئیرھابا فکری دناڤ جڤاکی دا وتێکدانا تەناھی یا ووڵاتی بوویە. مخابن ل ووڵاتێ مە ھندەک لایەن یێت بووینە بالندێن کەلەخان و خۆ لبەر دژواری و کاودانێن ھەستیارێن حکومەتێ ڤەنایە ھەر گاڤا ھەرێم توشی تەنگاڤیەکێ دبیت، ل جھێ ھندێ کو دەستێن خۆ بکەنە د دەستێن حکومەتێ دا دێ کۆمەکا سنێلەیان بەر دەنە سەر جاددەیان و دریشمێن "بروخێت حکومەتی گەندەل" پێ دەنە گووتن. یێ نیڤا ئاخا کوردستانێ د فروشنە دوژمنان و ل جھێ ھندێ کو بھێنە سزا دان، یێت دبنە سەرکردە و نوینەرێن ھاووڵاتی یان. یێ ل بەغدا ھەوڵێن بڕینا قویتێ خەلکێ ھەرێمێ ددەن و ل کوردستانێ ب سەرپێچی کرنا یاسایێ درویشمێن"کا مووچە، کا پاشکەوت" ددەن و ھەوڵێن تێکدانا ئارامی یا خەلکی ددەن بۆ ئارمانجێن خۆ یێن ژەنگی. ژ لایەکیڤە یێ حکومەتێ تاوانبار دکەن ب گەندەلیێ، ژ لایەکێ دیڤە رێگرێن رژد و سەرەکینە لھەمبەر بەرھنگار بوونا گەندەلیێ و پروسا چاکسازیێ. ھەر گاڤێ یێ بلویلەکێ لێ ددەن و خەلک نزانیت ب دەنگێ کیش بلویلێ برەقسیت. ئەڤ حزب و گروپە کوشندەتر ژ ڤایروسەکی یێت بەربووینە گیانێ مللەتی و دیموکراسیەتێ وەک قەلغانەک ژ بۆ ژناڤ برنا ئیرادا وی مللەتێ کو ب بھایێ خوینا ھزاران خۆرت و لاوێن کورد ئەڤ ئازادیە بدەستڤە ئینای، بکار د ئینن.
ژیان تاھر زێوەی: ئەنداما پەرلەمانێ کوردستانێ
