عەرەب میللەتێكی شەرقییە، یەك لە جیاوازیە هەرە سەرەكییەكانی بەینی شەرق و غەرب بریتییە لە بنەماو چۆنییەتی بیركردنەوە. غەرب هەرچەندە دوو هەزار ساڵ بەر لەئێستا لە ڕیگەی فەلسەفەوە بنەماكانی بیركردنەوەیان داڕشتووە، بەڵام دوای دیكارت ئەوڕوپا بە تەواوەتی ڕووی لە بیركردنەوەیەك كردووە كە لەسەر بنەمای لۆجیك بێت و مقەسێكی تیژیان لە بیركدنەوەیەك دا كە لەسەر ئەو بنەمایە نەبێت، جا لەسەر بنەمای خەیاڵی بێت یا خوڕافی و بێ ئەزموونكردن بیت.
لە ڕۆژهەڵاتی ناوین عەرەب كە میللەتیكی شەرقییە، بە زەقی لە تەواوی ئەدەبیاتی بیركردنەوە و هەڵسەنگاندن و تێڕوانینەكانیان سیمای ئەوەیان پێوە دیارە كە بنەمای بیركردنەوەیان لەسەر بنەمای لۆجیك داناڕێژن، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە فەلسەفە لەناو عەرەب لە دایك نەبووە و بگرە بە درێژایی مێژووش دژایەتی كراوە!
لەناو عەرەبان بەلاغەتی زمانەوانی و شیعر و بحوری شیعری و وەعز و خوتبە و حیكایەت و سەربردەگۆیی تا ترۆپك هەڵكشاوە و و تەواوی پانتایی كۆمەڵگای گرتووەتەوە، كە هیچ یەكێك لەمانە بنەمایەكی لۆجیكی تیدا نییە.
سیمایەكی دیكەی عەقڵییەتی نالۆجیكی ئەوەیە كە بابەتەكان (ماكسیمایز: گەورەكردن لە قەبارەی خۆی) دەكات، كە ئەوەش لە ئەنجامی هۆرمۆنەكانی ناو مێشكەوە بەرپا دەبێت یا دەتوانین بڵێن بە هەڵچوونە دەروونییەكان فۆرمەلە دەبیت.
ئێمەی كوردییش لە هەرێمی كوردستان لەبەر ئەوەی ژێردەستەی سیستەمێكی عەرەبی بووین و تەواوی سەقافەت و پێشكەوتنەكانی دونیا و هەواڵەكان لە دەم و كەناڵ و كتێب و شیكردنەوەی عەرەبەوە وەردەگرین، بۆیە ئەو سیمایە بە تەواوتی ڕەنگی داەوەتە لەسەر لێكدانەوە و هەڵسەنگاندن و بیركردنەوەكانمان.
كەمێك بەدواداچوون بكەی بۆت دەردەكەوێت كە هەرچی قسە و لێكدانەوە كراوە سەبارەت بە جیهانی دوای كۆڕۆنا، لە دوو سەرچاوە تێپەڕ ناكات، یەكەمیان لە ڕێگەی لێكدانەوە نالۆجییەكانی عەرەبانەوەیە، دووەم لە ئەنجامی تەفكیرێكی تەوەههومییانەوەیە كە ئەمەش لە ئەنجامی سەدمەی ترسی بە لێشاو بڵاوبوونەوەی ئەو كۆڕۆنایە گەڵاڵە بووە. تەنانەت هەندێ كەس پێیان وابووە ئەوە كۆتایی ژیان و بەرپابوونی قیامەت و شەڕی سییەمی جیهانییە!
هەر لێكدانەوەیەك دەبێ لە بیركردنەوەیەكی لۆجیكیانەوە بسازێت ئەگەرنا سای تەواوی لیكدانەوە نالۆژیكی و خورافییەكان فلسێكی سووتا ناهێنێ.
بۆ ئەوەی بزانین چ ڕوو دەدات لە دوای كۆڕۆنا، دەبێ بزانین چ ڕووی داوە، دەبێ بزانین جیهانی سەردەم چۆنە، ئەوجا كۆڕۆنا چی لێ بەسهر هیناوە، ئەوجا لێكبدەینەوە كە چی بەسەر دێ لە دوای نەمانی كۆڕۆنا.
جیهانی سەردەم، جیهانێكی پیشەسازی و گواستنەوە و پەیوەندییگرییەكانە ( سناعەت و ئیتتیسسالات و مواسەلات). كە ئەمانە بنەمای ئابووری جیهانییان داڕشتووە.
پیشەسازی هەر لە درووستكردنی نووكی دەرزی دەست پیدەكات تا ئەو كێریۆسیتییەی هەڵدراوەتە سەر مەریخی. بنەمای سەرەكی پیشەسازی بریتییە لە كەرستەی خاو و كارخانە و ئەزموونی ئینسانەكان. كۆڕۆنا دەردێك نییە لەسەر بۆڵبەرینی درووستكردنی بۆڕی ئەلەمنیۆم هەڵنیشێ و بیڕزێنێ! دەردێك نییە لە بۆردە ئەلكترۆنییەكەی كۆنترۆڵی وێستگەیەكی ناوكی بدات و لە كۆنترۆڵ دەربچێ! كۆڕنا مەعامل و مەصانیعی تێكنەداوە، تەنها ئەوەندەی كردووە كە كاركەرەكان بۆ ماوەیەكی دیاریكراو ئیشیان پێناكەن، ئەویش بە شێوەیەكی ڕێژەیی نەك بە ستۆپ پێكردنیكی هەمووگیری، واتا چەندین كارگە كاریان ڕاگرتووە و بە هەزاران هەزاریش هەر ئیش دەكەن. ئەو كارگانەی لە دونیا بەرهەمیان درووستكردووە، بای (دە) ساڵی دیكەش تێرایی تەواوی جیهان دەكات كە ئەگەر لە ئێستاوەڕا یەك كارگە ئیش نەكات.
بۆیە پێموایە لەسەر ئاستی سناعەت هیچ گۆڕاكارییەك ڕوو نادات و دوای كۆڕۆنا باری سناعەت و بەرهەمهینان دەگەڕیتەوە سەرباری ئاسایی.
مواسەڵات و ترانسپۆرتەیشن، كە پاسكل و عارەبانە و تەكسی و ئامانە و میترۆ و شەمەندەفەر و تەیارە و بەلەم و باخیرە و تانكەر و فلات و كرێن تاوەرەكانی بەندەرەكان دەگرێتەوە. هەروەها سیستەمی (گی پی ئێس) و (نەڤیگەیتەر)ی مانگە دەستكردەكانیش دەگرێتەوە. كۆڕۆنا خۆ دەردێك نییە لە سلندەری سەیارە بدات و لەكاری بخات و 10 ملیۆن سەیارە بە یەكجار پەك بخات! كۆڕۆنا دەردێك نییە لە سیكەی شەمەندەفەر بدات و بیڕزێنێ و شەمەندەفەركان بوەستێنێ! هەروەها دەردێك نییە شەپۆڵەكانی بەینی مانگە دەستكردەكان و وێستگەكانی گی پی ئێس داگیر بكات! بەڵكو ئەوەی كە ڕووی داوە ئەوەیە كە بەشێك لەم مەیدانە وەستێنراون بەهۆی ئەوەی كە كاركەران و كارمەندەكان لە ئیشپێكردنیان دوور كەوتوونەتەوە.
بۆیە پێموایە لەسەر ئاستی مواسەڵات هیچ گۆڕانكارییەك روو نادات و دوای ماوەیەكی دی ئاسمان پڕ لە تەیارە دەبیتەوە و دەریاش پڕ لە باخیرە و وشكاییش پڕ لە شەمەندەفەر.
ئیتتیساڵات (تیلكۆمینیكەیشن) كە هەر لە مۆبایل و ئینتەرنێت و تەلەفۆنی ئەرزی و فاكس و مۆرس و ڕاكاڵی سەربازی تا سەتەلایت و تەلەفزیۆن و رادیۆ دەگریتەوە. كۆڕۆنا دەردێك نییە لە ئەنتیگریت بدات و تەواوی ئەو ئامێرانە پەك بخات! دەردیك نییە لە شاشەی تەلەفزیۆنەكان بدات و ئێكسپایەریان بكات! دەردیك نییە لە كێبڵی گواستنەوەی ئئینتەرنیتی ژێر دەریاكان بدات و بیانقرتێنی! تەنانەت لەسەر ئەم ئاستە تۆزقاڵێكیش گۆڕانكاری رووی نەداوە و تەواوی ئیتتیساڵاتەكان بەردەوام وەكو جاران ئیش دەكەن.
پەیوەندییە نیو دەوڵەتییەكان، دیارە كە سیاسەتی نێودەوڵەتی و پەیوەندییە نیودەوڵەتییەكان و پەیوەندی دەرەوەی نێوانی دەولەتێك و دەوڵەتێك، بە دەیان پەیماننامە و بەڵێننامە گرێدراون و تەمەنێكی یەك سەدەییان هەیە، بۆ نموونە یەكێتی ئەوروپا پەیماننامەی تایبەت بە خۆیان هەیە و پەرلەمانیكی گشتییان هەیە، جگە لەمە هەرچی گۆڕانكاری بەرپا بێت دەبی لەو پەرلەمانە و لە رێگای پەیماننامە و بەپێی ریفراندۆمی گەلەوە ئەنجام دەدرێت. جا كۆڕۆنا دەردێك نییە لە پەڕو كاغەزەكان بدات و هەرچی بەندەكانی نێو پەیماننامەكە هەیە رەش بكاتەوە و سیاسەتمەدارەكان دەست لە گونان شۆڕتر بهێلیتەوە. ئەوروپا سیستەمیكی یاسایی وای داڕشتووە، كە زۆر زۆر بە زەحمەت درزی تێبكەوێت.
ئابووری وڵاتان، بێگومان لە ئەنجامی ڕاوەستانی بەشیك لە كارگەكان و بەشێك لە ترانسپۆرتەیشن و مانەوەی خەڵك لە ماڵەوە، هەر یەكە و بە ئەندازەی ئاستی ئابوورییەكەی زیانی بەر دەكەوێت. بەڵام جیگای سەرسورمانە كە كەسانێك وا بیر بكاتەوە كۆڕۆنا ئەمریكا بكاتە 55 ولایەت و لەبەر یەكی هەلوەشێنیتەوە! هەڵبەت هەڵوەشاندنەوە ولایەتەكان دەبی لەڕێگەی یاسا و پەرلەمان و ریفراندۆمەوە بیت! ئایا كۆڕۆنا ئەو بوونەوەرەیە كە پەرلەمانی ئەمریكا كۆنترۆڵ بكات و بڕیار دەربكات! ئایا كۆڕۆنا لە كورسی و مایكرۆفۆنەكەی ناو كونگرێسی داوە تا هەڵیوەشێنێتەوە! لەلایەكی دیكەوە بودجەی ساڵانەی ئەمریكا 2800 ملیار دۆلارە كە زۆر ئاساییە 1000 ملیار تەرخان بكات بۆ راگرتنی باری ئابووری، ئەو هەزار ملیارە ئەسڵەن بۆ ئەوەیە كە باری ئابووری ڕابگرێت نەك وا بیر بكرێتەوە كە هەزار ملیاری زەرەر كردوە و كۆڕۆنا وەك مۆرانە خواردوویەتی! ولاتیكی وەكو ئەڵمانیا بودجەی سالانەی 2200 ملیار دۆلارە كە زۆر ئاساییە 700 ملیار دۆلار بۆ بارێكی ئاوەها تەرخان بكات كە وڵاتەكەی لە داروخانی ئابووری بڕووخێت، هەروەها ئەو وڵاتە پێشكەتووە زەبەللاحانە لە بودجەی ساڵانەیی خۆیان هەمیشە بودجەی یەدەگ بۆ باری لەناكاو دادەنێین. ئەمە جگە لەوەی كە ئەو ولاتە پێشكەتووانە بە هەزاران موختەبەرات و مەعاملیان هەیە و دەزگایەكی زۆر بەهیزی تەندروستیان هەیە كە لە نزیكترین ماوەدا كۆنترۆڵی ئەو دەردە دەكەن.
بۆیە پێموایە لەسەر ئاستی ئابووری هیچ یەكیك لەو ولاتە زەبەللاحانە بە قەد پێوەدانی پێشكەیەك زیاتر كاریان تیناكات و دوای كۆڕۆنا دەگەڕێنەوە سەر باری جارانیان.
لە بوارەكانی دیكەی وەرزش و ئەدەب و كۆڕ و سیمینار و یادە جەماوەرییەكان و ئاهەنگ و گەشت و سەفەریش بە هەمان شیوە دەگەڕیتەوە باری ئاسایی خۆی و دوای ماوەیەك مرۆڤایەتی هەر لەبیر دەكات شتیكی وای بەسەر هاتبێ.
